1 O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta ta’lim vazirligi

 
4.5.3. Gelfiltratsiya usulini analitik maqsadlarda qo‘llanilishi
Gelfiltratsiya usulida yana molekulyar massasi o‘lchamlari keskin farq 
qiladigan viruslarni bir-biridan ajratib olish mumkin.
Tabiatda viruslar keng tarqalganligini, ularni ho‘jayinlari ko‘pincha bir 
organizm bo‘lishi mumkinligini esga olib, ularni qanday qilib avval bir-biridan 
ajratish, aniqlash va ularga muolija qilish ishlari to‘g‘ri bo‘ladi. Masalan, paralel 
ikkita virus: arpa shtrixli mozaikasi virusi va yaltirbosh mozaikasi viruslari arpa 
o‘simligini bir vaqtda kasallantiradi, ularni simptomlari ham bir-birinikiga 
o‘xshash bo‘ladi. Bunday holatda u ikki virusni bir-biridan ajratishda 
gelfiltratsiya usuli yordamga keladi. 
TMV ni namunasini tayyorlagandek kolonka uchun namuna tayyorlanadi. 
Kolonkani esa endi 5% -li agar-agar ni granulalangan gelida xuddi TMV ni 

---

 
 
77 
gelfiltratsiya qilingandek ish olib boriladi. Kolonkani yuqori qismidagi gelning 
yuzasiga virus aralashmasi (AShMV va YAMV) ni pipetka yoki shprits bilan 
ohistalik bilan quyiladi. So‘ngra virus aralashmasini bufer bilan sekin-asta 
yuviladi. 5-6 soatda virus aralashmasi fraksiyalarga bo‘linib, kolonkadan yuvilib 
chiqadi. Ularni endi spektrofotometrda o‘lchab, virusli cho‘qqilarni aniqlab, 
ularni yuqoridagi 6 punktdagidek qilib analiz qilinadi. Yuqumliligini test 
o‘simliklarda analiz qilinadi, hamda virus qaysi fraksiyadaligi, yuqumliligini 
saqlanishi, miqdori (mg\ml), morfologiyasini elektron mikroskopda ko‘rib,
ajratilgan virus preparati haqida xulosa qilinadi.
Gelfiltratsiya usulida granulalangan 5% li agaroza kolonkasida 3 xil 
o‘lchamli - viruslar va hujayra moddalarini ham ajratish mumkin. 
Bu safar ham xromatografik kolonkani avvalgidek qilib yuvib tayyorlanadi. 
Endi AShMV va YAMV bilan kasallangan arpa o‘simligidan yuqoridagidek qilib
gelfiltratsiya qilinadi. Kolonkaga solinayotgan namunada endi ikkita o‘lchamga 
ega viruslar –AShMV (m.m. 25 000 000), YAMV (m.m. 4 000 000) va
o‘simlikni tarkibiy qismlari (m.m. 30 000) bor. Xromatografiya qilinganda 
mazkur viruslar va o‘simlikni tarkibiy qismlari uch cho‘qqini hosil qilib 
kolonkadan yuvilib chiqadilar. Ularni analizi ham yuqoridagidek olib boriladi.
Virusologiyada fizik-kimyoviy analizlarni olib borish gomogen, yuqumliligi 
yuqori virus preparatlari talab qilinadi, masalan, TMV ni yuqumliligi yuqori 
bo‘lishi, yuqumlilikni yuqoriligi uni zarrachalarini maksimal uzunligiga (3000A) 
bog‘liq bo‘ladi. Bunday zarrachalarni olish uchun yana gelfiltratsiyaga murojaat 
qilinadi. Stir va Akkerslar (5) TMVning toza preparatini olib, 1% agaroza gelida 
fraksiyalarga ajratganlar. Olingan fraksiyalarni eng birinchi kolonkadan 
chiqadiganlarini uzunligi asosan 2200 - 3000A ni tashkil qilar ekan. Kolonkadan 
eng kech yuvilib chiqqan fraksiyalarda 2000 dan kichik o‘lchamli virus 
zarrachalari chiqar ekan.
Mazkur usulni viruslarni RNK sini pigmentlardan holilashda, RNK ni 
virusdan ajratishda, qisman deproteinizatsiya qilingan viruslarni fraksiyalarga
ajratish ishlarida muvaffaqiyat bilan qo‘llasa bo‘ladi.
Albatta, bu ishlar tajribali mutaxassis tomonidan amalga oshirilsa virus, 
ribosoma, hujayra komponentlarini ajratish, aniqlash ishlarida ma’lum ijobiy
natijalarga erishish mumkin.