1 O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta ta’lim vazirligi

 
3.2. Fitopatogen viruslarni indikator o‘simliklarga yuqtirib 
identifikatsiya qilish 
3.2.1. Tomat o‘simligi viruslarini identifikatsiya qilish 
Tabiatda minglab o‘simlik viruslari va ularning shtammlari tarqalgan. Har bir 
o‘simlik bir yoki birnecha virus bilan kasallanishi mumkin. Masalan, pomidor 
o‘simligida (
Lycopersicum virus
) eng ko‘p tarqalgan quyidagi viruslarni keltirish 
mumkin: 
1.Tamaki mozaikasi virusi 
Nicotiana virus
1. 
2. Tomatni zarhallanishi virusi (virus bronzovosti tomatov) - Lycopersicum 
virus 3 
3. Tomatni bepushtliligi virusi (virus aspermii tomatov) - Lycopersicum virus 
7. 
4. Bodring mozaikasi – (Virus ogurechnoy mozaiki-1) Cucumus virus 1 
5. Beda mozaikasi virusi - (virus mozaiki lyusern) - Medicago virus 1 
(Viruslarni lotincha nomlari Smit (48) bo‘yicha berilgan). 
Bu viruslardan tashqari pomidor o‘simligi kartoshkani M, X, U viruslari 
bilan kasalanadi. M – virus odatda latent (yashirin) holatda bo‘ladi. Tomatda 
yana qo‘qongulni sariq kasalligi (jeltuxa) virusi uchraydi. 
Pomidorda viruslarni aniqlashni Yu.I. Vlasov
(13) quyidagi usulini taklif 
etadi. TMV ni tashqi simptomlari o‘simlikni ko‘chatlik davridan to 
vegetatsiyasining oxirigacha bo‘ladi, zarhallanish (bronzovost) va boshqa viruslar 
simptomlari o‘simlikning meva hosil qilish davrida yaxshi kuzatiladi. Kasal 
o‘simliklarni aniqlab yulib tashlash va kasallikning rivojlanish dinamikasini 
o‘rganish uchun kuzatuvni o‘simlik rivojlanishining erta davrlarida boshlagan 
ma’qul hisoblanadi. Issiqxona sharoitida hamma o‘simliklar kuzatuvdan 

---

 
 
50 
o‘tkaziladi, chunki kuzatuv maydoni ham kichik, ham kasallik har er - har erda 
uchraydi. 
Ochiq dala sharoitida kasallangan o‘simliklarni aniqlash uchun ikki bir-biri 
bilan kesishadigan diagonal bo‘ylab har tekshiruv nuqtasi 10 tadan o‘simlikda 
olib boriladi. Bir gektar maydonda 20 ta nuqta tekshiriladi ( 1 namunada 10 ta 
o‘simlik), ja’mi 200 ta o‘simlik bo‘ladi. 
Demak, 1 ga maydonda jami 200 ta o‘simlik kuzatiladi. 3 gektarda 40 
nuqta, 5 gektarda 60 nuqta, 10 gektarda 80 nuqta va yana 10 gektarga 
qo‘shiladigan har gektar maydonga 1 tadan nuqta (10 ta o‘simlik) qo‘shilib 
boraveradi. 
Pomidordagi yashirin viruslarni (latent) aniqlash uchun m., TMV guruhi 
viruslarni aniqlash uchun yig‘ilgan namunalardagi viruslar aniqlanadi. Tomatning 
10-15 o‘simligini olib ularni yuqori, o‘rta va quyi yaruslaridagi barglardan 
bittadan namuna olinadi va ularni aniqlagich o‘simliklar yordamida yoki 
serologiya usullari bilan analiz qilinadi.
Kuzatish metodikasi har bir ob’ekt va vazifaga qarab o‘zgarishi mumkin.