Ozbekiston respublikasi oliy va

90

---

tushuntii ishi lozim. Bu yerda 16 vu 5 son lari 
ko'paytuvchilar, 
КО soni es;i
Iw'paylma 
deb yuritiladi.
T a ’ rif. Qo'shiluvchilari o ‘ zaro teng bo'lgan sonlarning yig'indisini 
topish amaliga ko'paytirish deyiladi va u bunday yoziladi:
a + a + 
a... 
+ a - a b = с 
b
a 
va 
b 
sonlari 
ko*paytuvchilar
, с 
esa 
k o ‘paytma
 
deb yuritiladi.
Yuqoridagi m a’ lumotlardan keyin k o‘ paytirish amaiiga nisbatan 
o ‘ rinli bo'lgan quyidagi uch qonunni ko'rsatish lozim.
1. K o ‘ paytirish amaliga nisbatan o'rin almashtirish (komutativlik) 
qonuni o ‘ rinli.
a ' b — с 
b o‘ lsa, 
b • a — с 
boMadi.
2.
Ko'paytirish amaliga nisbatan tarqatish (distributivlik) qonuni 
o ‘ rinli:
a (b + c) — ab + ac.
Bu qonunni bunday tushuntirish mumkin.
(b 
+ 
c) a - (b 
+
 c) + (Z> + c) + (/> + c) + ...(/; + r )
-- ab ac.
a
3. 
Ko'paytirish amaliga nisbatan guruhlash (assotsiativ) qonuni 
o'rinli 
(a'by c~a’(b-c), 
bu tenglikni quyidagicha tushuntirish mumkin:
(a ■ b) • с - a + a + ...a + a + + ..ал-a + ... +... = a (b c)
'~~b~^ 
^ 
b 
\ 
с
Bu tenglikni quyidagicha izohiash mumkin. Har bir qatorda 
b 
tadan qo'shiluvchi 
b-c 
bo'lib har bir qo'shiluvchi 
a 
ga teng, ya’ ni 
(b e)-a 
deb yozish mumkin.
4. 
Omborga 5 yashikda 625 kg olm a keltiridi. Har bir yashikda 
necha kilogrammdan olm a bo'lgan? Bu masalani yechish uchun 
shunday 
x 
sonini topish kerakki, x=625 : 5 b o‘ lsin. Bunday son 125 
bo'ladi.
Ana shu 125 sonini hosil qilish uchun bo'lishni, ya’ ni .*=625:5 
amalni bajariladi, bu amal 
bo‘lish 
deb yuritiladi.
T a ’ rif. K o ‘payuvchi sonlardan biri va k o ‘paytma son m a ’lum 
b o‘lganda, ikkinchi ко 'payuvchi sonni topish amaliga b o ‘lish deyiladi 
va u quyidagicha yoziladi 
a x~c, x~c:ay x 
—
bo'linma, 
с —
bo'linuvchi, 
a 
—
bo'luvchi deb yuritiladi. Yuqoridagi misolda esa 625 — bo'linuvchi, 
5 — bo'luvchi, 
x 
—
bo'linma deb ataladi.
91

---

Наг qanday natural sonni 
0
soniga bo‘lish mumkin emas, chunki
0 
■ 
x
=
с
tenglikni qanoatlantiradigan 
x
sonini topish mumkin emas. 
Demak, 
x = x :
0 tenglikning bo‘ lishi mumkin emas.
M a ’ lumki, q o ‘ shish amaliga nisbatan qarama-qarshi amal ayirishni 
va bu ko‘ paytirishga nisbatan teskari amal b o‘ lishni quyidagi sxema 
orqali ko‘ rsatish ham mumkin:
15-chizma.
Bu sxemani jadval tarzida ham berish mumkin.