N sadriddinov, A. Rahimov, A. Mamadaliyev, Z. Jamolova fizika 0 ‘qitish uslubi asoslari

m
= 6 • 1024 kg, uning orbita b o ‘ylab 
tezligi v = 30 k m /s . Q u y o sh va Y e r m ark a zlari orasidagi 
m a s o fa
r =
1,5 • 10s k m , p o ‘latn in g m ak sim al k u ch lan ish i 
a
= 800 N / m m 2, m u s ta h k a m lik zapasi 2.
M a s a l a n i e l a s t i k l i k k u c h i g a a s o s a n y e c h a m i z , u n i
o ‘quvchilar oldin o ‘rganganlar. Bu yerda elastiklik kuchi (Yer- 
nin g ) m a r k a z d a n q o c h m a k u c h g a te n g b o 'lad i:
Fel = m ^ / r
(bu h iso b la n a d i),
a, = у
•> S - Fel / a r
bu y erd a ct, = 
~ . S
= 
2Fel
/
a.
0 ‘rniga q o ‘yib hisoblab to p s ak , 5 = 1014 m 2 ch iq ad i. Y er 
n in g kesim i ( o ‘rtasid an ) yuzi 
S = nr2=
1 ,2- 10l4w 2.
B u n d a n k o ‘ra m iz ki, Y e rn in g Q u y o sh atro fid a ay lanishi- 
ni (o rb itasid a ) saqlab turish u c h u n p o ‘lat sim n in g kesim 
yuzi Y e r s h a rin in g kesim yuziga te n g b o 'lish i kerak. Y e rn in g
o rbita b o ‘ylab aylanishini q a n d a y kuch saqlab turadi? U n in g
80

---

tabiati q a n d a y ? U q a n d a y q o n u n la rg a b o 'y s u n a d i? B unday 
s a v o l l a r n i n g q o ‘yilishi u l a r n i a n iq la s h g a k u c h li x o h is h , 
qiziqish uyg‘otadi. S h u n d a n keyin q isq ach a tarixiy m a ’lu m o t 
beriladi.
X V II asr b o s h la rid a I. K e p le r (1571 — 1630) a s t r o n o m
Tixo-B ragening kuzatishlarini m u h o k a m a qilib, planetalam ing 
h a r a k a t q o n u n la rin i ifodalab berdi. Bu q o n u n l a r s h u n d a y
m asala n i o ‘rtaga tashladi: q a n d a y k u c h l a r t a ’sirida p la n e ta -
lar h a r a k a t q ila d i? G a lile y inersiya q o n u n i n i o c h i b , bu
m as ala n i y ec h ish n in g b o s h la n g ‘ich ja ra y o n in i berdi. G y u y - 
gens m a r k a z d a n q o c h m a ku ch g a oid m u n o s a b a tla r n i berib, 
unga oid masalalarni yechishni ko ‘rsatdi. 1680-yil G u k h a m m a
o s m o n jismlari o ‘zlarining qismlarini tortibgina qolm ay, t a ’sir 
doirasidagi b o s h q a o s m o n jism la rin i h a m to rtish in i, t o r t i ­
shish k u ch i oralaridagi m a so fa n in g kvadratiga teskari p r o -
p o rs io n a l b o ‘lishini aniqladi.
G a liley yerdagi va o s m o n h o d isalarin in g farqi y o ‘qligini 
k o ‘rsatdi. S h u n d a n keyin o lim la r Q u y o s h n in g sayyoralarga 
t a ’sir etu v ch i k u c h in in g m avjudligi, u m asofaga b o g ‘liqligi 
h a q id a fikr y urita boshladilar.
S h u la rg a q a r a m a y b u tu n d u n y o tortishishi hal b o ‘lm ay 
qolg an edi. U ni I. N y u to n hal qildi. Im k o n i b o ‘lsa, N y u t o n -
ning bu sohadagi ishlaridan m iso llar keltirib, hikoya qilib, 
o lm a haqidagi afsonani aytib, o ‘q u v c h ila r diqqatin i t o r t i ­
shish q o n u n in i o ‘rganishga q aratib, keyin q o n u n n i b a y o n
etam iz.
B u tu n d u n y o tortilishi q o n u n i n i o ‘rg a n is h n in g y a k u n id a
yangi ochilg an q o n u n l a r ta biatni c h u q u r r o q bilishga im k o n
b e r is h in i, yangi bogM anishlarni o ‘rn a tis h in i, g ra v ita ts io n
tortishish tabiati haqida hozircha hech narsa deyolmasligimizni 
aytib o ‘tam iz.
Q o n u n o ‘rganilgandan keyin gravitasion d o im iy n in g fizik 
m a ’nosini berib, un in g s o n q iy m atin i aniqlashdagi K even- 
dish tajribasini tu s h u n tirish g a o ‘tam iz. U fizika tarixida eng 
buyuk fun d a m e n tal tajribalardan biridir. Bu tajriba orqali g ra ­
vitatsion d o im iy n in g aniq lan ish i bilan b u tu n d u n y o t o r ti ­
shish q o n u n i tugallangan ( t o ‘la o ‘rganilganlik) xarakterini
6
-
8!

---

oldi. Shu bilan birga Yerning, Q uyo sh n in g , sayyoralar va ular 
y o ‘ldoshlarining m assalarini aniqlash im koniyati tu g ‘ildi. Bu 
esa Quyosh sistemasini bilishga q o ‘yilgan m u h im q adam b o ‘ldi.
K evendish tajribasini h a m q u y id ag ich a m u a m m o li b a y o n
qilishim iz m u m k in . Butun d u n y o tortishish q o n u n id a n gravi- 
ta ts io n d o im iy n i to p a m iz :