Qayta tayyorlash va ularning malakasini oshirish instituti

O`quv darsliklari 
– o`qituvchi va o`quvchining birdan-bir mutolaa quroli. 
Biroq o`quvchilarning saviyasiga qarab, o`qituvchi darslikdan tashqari, 
qo`shimcha ma’lumotlar ham berishi mumkin. 
O`quv-uslubiy qo`llanmalar - 
ixtisoslik fanlari bo‘yicha olgan nazariy 
bilimlarini amaliyot ma’lumotlari bilan bog‘lagan holda, tahlil ishlarini amalga 
oshirib, tegishli xulosalarni shakllantirish, fanning muayyan mavzusi bo‘yicha 
ilmiy – tadqiqotlarni amalga oshirib, bilim darajasini yuksaltirishga qaratilgan 
qo`llanma. 
 
Ona tili o`qitishning dolzarb masalalari 
Ma’lumki, O`zbekiston yosh, rivojlanayotgan mamlakatlar ichida
birinchilardan bo`lib, o`zbek milliy modelini yaratishga kirishdi. “Ta’lim 
to`g`risida”gi qonun, Prezidentimiz I.A.Karimovning qator ma’ruzalari, 
jumladan, Oliy Majlis Senati va Qonunchilik palatasi qo`shma majlisida 2010-
yil 12-noyabrda so`zlagan “Mamlakatimizda demokratik islohotlarni yanada 
chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyatini rivojlantirish konsepsiyasi» 
mavzusidagi nutqida belgilab berilgan ustuvor vazifalardan kelib chiqib, 

---

15 
mutaxassis kadrlar tayyorlashga alohida e’tibor berilmoqda. Uzluksiz 
raqobatchilikka tayangan bozor iqtisodiyoti tezkor, tadbirkor, sharoitga ko`ra ish 
tuta oladigan, maqsadga erishish vositalarini jadallik bilan yangilay oladigan 
faol shaxslarga muhtoj. Shuning uchun ham «Ona tili o`qitish metodikasi» fani 
oldiga zamon muammolari bilan bog`lab bilim berish vazifalardan biri sifatida 
qo`yildi. Ushbu fan tilning nazariy va amaliy tomonlarini o`rganishning o`ziga 
xos xususiyatlarini tadqiq etish bilan muhim ahamiyat kasb etadi.
Maktabni bitirib chiqqan yoshlar ijtimoiy, iqtisodiy va madaniy hayotning 
rang - barang jabhalarida, muloqot va munosabatning barcha turlarida o`zbek 
tilidan bemalol - erkin, samarali va to`g`ri foydalana olish, uning cheksiz 
imkoniyatlaridan to`laqonli bahramand bo`lish, zaruriy ko`nikma va imkoniyatlariga 
ega bo`lishlari kerak.
Hozirgi kunda ta’lim “Bola shaxsini rivojlantirishga yo`naltirilgan 
ta’lim”ga qaratildi. Shuning uchun ham, ota-onalar va tarbiyachilar oldida 
“Bolalarimiz bugungi kun talablariga javob berishlari uchun ularni qanday 
tarbiyalashimiz kerak?” degan savol qo`yildi. Shu o`rinda bola shaxsiga 
yo`naltirilgan ta’lim o`z nomi bilan ta’lim jarayoni markazida bola turishi bilan 
tavsiflanadi. Bola shaxsini rivojlantirishga yo`naltirilgan ta’lim jarayonida bola 
shaxsining har tomonlama, ya’ni ham huquqiy, ham ma’naviy, ham ijtimoiy 
himoyasi ta’minlanadi.
Kadrlar tayyorlash milliy modeli 5 ta komponentdan iborat bo`lib, uning 
birinchisi shaxsdir. Shaxs – kadrlar tayyorlash tizimining bosh subyekti va 
obyekti, ta’lim sohasidagi xizmatlarning iste’molchisi va ularni amalga 
oshiruvchisidir. 
Shaxsga yo`naltirilgan ta’limning asosiy vazifasi o`quvchilarimizni 
Vatanni sevadigan, o`z bilim va iste’dodiga suyanadigan hamda zamonaviy 
axborot - kommunikasiya texnologiyalardan foydalangan holda mustaqil 
ravishda puxta bilim oladigan, O`zbekiston ravnaqiga o`z hissasini qo`shadigan,
har tomonlama barkamol, sog`lom qilib tarbiyalashdan iborat. Bu vazifalarning 
bajarilishi esa, zamonaviy pedagog oldiga bir qator mas’uliyatlarni yuklaydi. 
Hozirgi zamon talablaridan kelib chiqib, ta’lim mazmuni samaradorligini 
oshirish, dars jarayonini samarali tashkil etish, o`quvchi shaxsini har tomonlama 

---

16 
rivojlantirish 
maqsadida 
Yevropaning 
rivojlangan 
mamlakatlari 
va 
mamlakatimizda chet tili bo`yicha uzluksiz ta’lim tizimining davlat ta’lim 
standartlarini ishlab chiqish tajribasiga asoslangan holda, kompetensiyaviy 
yondashuvga asoslangan uzluksiz ta’limning davlat ta’lim standartlarining 
loyihasi ishlab chiqildi. Shunga binoan, har bir zamonaviy pedagogdan 
kompetensiyaviy yondashuv talab etiladi. Ya’ni ta’limga kompetensiyaviy 
yondashuv – lingvistik (fonetika, leksika va grammatika haqida bilimlar va 
tinglash, 
gapirish, 
o`qish 
va 
yozish 
ko`nikmalari), 
sosiolingvistik 
(so`zlovchining ijtimoiy-madaniy, nutqning milliy xususiyatlari) va pragmatik 
(kommunikativ vaziyatda uzr so`rash, takror so`rash, murakkab vaziyatlardan 
chiqib keta olish ko`nikmalari) kompetensiyalarga asoslanadi.
Kompetentlik (lot: compyetens-layoqatli, qobiliyati bor) shaxs bilim, 
ko`nikma va tajribalarining ijtimoiy-professional mavqyeyi va o`ziga tegishli 
vazifalarni bajarish, muammolar hal qilishiga yetarliligi hamda haqiqiy moslik 
darajasi. Kompetentlilik tarkibiga sof kasbiy bilim, ko`nikma va malakalardan 
tashqari, tashabbuskorlik, hamkorlik, guruhda ishlash layoqati, kommunikativ 
qobiliyati, real baholay olish, mantiqiy fikrlash, axborotni saralash va foydalana 
olish xususiyatlari ham kiradi. Kompetensiyaviy yondashuvga asoslangan 
shaxsga yo`naltirilgan ta’lim o`quvchi shaxsiy imkoniyatlariga moslashtirilgan 
pedagogik muhitni hamda ta’lim – tarbiya jarayonini tashkil etishdir. Shundan 
kelib chiqib, bola shaxsiga yo`naltirilgan ta’limda ona tili o`qitishda 
quyidagilarning inobatga olinishi maqsadga muvofiqdir: 
1. Bola shaxsiga yo`naltirilgan ta’lim usulini o`qituvchilar orasida 
ommalashtirish 
eng 
muhim 
vazifalarimizdan 
biri 
sanalishi 
lozim. 
O`qituvchilarimiz zamonaviy kompyuter o`quv dasturlarini, interaktiv 
faoliyatni, kashfiyotga asoslangan ta’lim usulidan amaliy foydalanishni o`rganib 
olmas ekanlar, ta’lim natijalarida katta samaradorlikka erisha olmaydilar. 
2. Yangi avlod darsliklari va yangi ta’lim usuli bilan o`tkaziladigan 
mashg`ulotlarning samaradorligini oshirish uchun o`quvchilar qo`shimcha 
axborot manbalari bilan ta’minlangan bo`lishlari shart. Hozircha bu manbalar 
darslikning o`zi, o`quvchining xotirasidagi, kundalik turmush, internet, boshqa 
o`quv fanlaridan, atrofdagilardan so`rab-surishtirib olinadigan ma’lumotlardan 

---

17 
iborat. O`qituvchilar ona tili boyliklarini o`quvchilarga yetkaza oladigan 
qomusiy ma’lumotnoma, turli xildagi (izohli, uyadosh so`zlar, ma’nodosh 
so`zlar, zid ma’noli so`zlar, shakldosh so`zlar) lug`atlar, elektron darslik, audio-
vizual vositalar (har bir mavzu yuzasidan sinflar kesimida taqdimot, multimedia, 
videorolik) bilan ta’minlangan bo`lishlari shart. Shunda darsliklarning hozirgi 
hajmi hamda moddiy xarajatlar keskin qisqarib, ular asosan, har bir mavzuni 
o`rganish algoritmidan iborat bo`lar edi.
3. Darsliklar, elektron o`quv adabiyotlarida berilgan matnlar, testlar, 
mustaqil ish uchun topshiriqlar, didaktik materiallarni ham ijodiylashtirish, ham 
zamon talablariga javob beradigan tarzda takomillashtirish ustida o`ylash va 
izlanish lozim. Buning uchun darsliklarimizda o`z aksini topgan sharqona 
testlar, topqirlar bellashuvi, quvnoqlar va zukkolar musobaqasi, mantiqiy 
mashqlar uchun zarur bo`lgan savol va topshiriqlar miqdorini oshirish maqsadga 
muvofiqdir. 
4. Ona tili o`qitishda o`quv materiallari muayyan izchillikda maqsadli 
yo`naltirilishi, mavzuiy – muammoli tizimda, ya’ni ma’lum bir mavzu doirasida 
tilimizning barcha imkoniyatlaridan, ifoda va tasviriy vositalaridan bir yo`la, 
o`zaro bog`lanishda o`rganishga o`tish, chunonchi, fonetika, leksikografiya, 
sintaksis bo`limlarini o`rganishda matn yaratishning bosqichli tizimi, o`n 
bosqichli mustaqil, ijodiy fikrlash mashqlaridan foydalanish zamon talabidir.
5. Bolaga muloqot qilish, nutqni rivojlantirish, tilning barcha 
imkoniyatlarini o`rganish va rivojlantirishi uchun jismoniy, ijtimoiy, psixologik 
imkoniyatlarni yaratish lozim. Shaxs kamoloti to`laqonli – ong va tuyg`u, ruh va 
tan birligi tarzida shakllantirishga asoslanish kerak. 
6. Lingvistik kompetensiyani - til sathlari (fonetika, leksika, grammatika) 
haqida bilimlar va tilning ifoda vositalarini (o`qish texnikasi, o`zgalar fikrini va 
matn mazmunini anglash, fikrni yozma shaklda bayon yetish) egallash 
ko`nikmalarini shakllantirishga yo`naltirilgan lug`atlar, mashq-topshiriqlar, 
matn, she’r, topishmoqlar miqdorini ko`paytirish va darsliklarda aks ettirish 
maqsadga muvofiq. 
7. 
Yangi 
avlod 
darsliklarida 
sotsiolingvistik 
kompetensiyani 
- 
so`zlovchining biror bir nutqiy vaziyat, kommunikativ maqsad va xohish-

---

18 
istagidan kelib chiqqan holda kerakli lingvistik shakl, ifoda vositalarini tanlash 
ko`nikma va malakalarini shakllantirishga, pragmatik kompetensiyani
-
kommunikativ vaziyatda tushunmovchiliklar paydo bo`lganda takroran so`rash, 
uzr so`rash va hokazolar orqali murakkab vaziyatlardan chiqib keta olish, 
egallangan bilimlarning amaliy imkoniyatlaridan o`rinli foydalana olish 
qobiliyatini shakllantirishga qaratilgan turli tipdagi dialoglar, hayot bilan bog`liq 
voqyealarni aks ettiruvchi matnlar o`z aksini topmog`i lozim. 
Xullas, ona tilini o`qitish metodikasi ijodkor, komil-u fozil inson shaxsni 
tarbiyalash sohasida hamkorlik pedagogikasiga hamda bola shaxsiga 
yo`naltirilgan ta’lim tizimiga tayanadigan yo`lni tanladi. Bugungi kun 
o`qituvchisi o`quvchining mustaqil fikrlashi, o`zgalar fikrini anglashi, nutq va 
muloqot madaniyati rivojlanishi uchun ona tili ta’limi standart talablariga 
javob berishi, ona tili kompetensiyalari bo`yicha yetarli darajada bilim 
egallashlarini nazarda tutgan holda bilim bermog`i lozim.