|
99-rasm.
Surxondaryo viloyati. X olch a yon saroyi tarzi rekonstruksiyasi.
(T .Q odirova b o ‘ yicha).
Interyerni pardozlash uslubi bu yerda faqatgina m e’ moriy shakllar bilan
kifoyalangan, bunga oval yoki perspektivali uchburchakli devoriy ravoqli
tokchalar haram xonasida, «illuminatorli yirik devor», aylanali zalda ajoyib
pardozlangan. Bunday usul Ilkrim m e’ morchiligi mavzulari Perudjidagi
darvoza frizini, Rimda Evrisaka dahasining tashqi devor pardozlarini
eslatadi.
Tuproq-qal’ a m e’morlari m e’ moriy shakllarning hajmli haykallar bilan
moyilligini ep ko‘rar edilar. «Jangchilar zalida panel tepasidagi devorda
qator yirik valutasimon kronshteynlar joylashgan, ular orasida shohlar
qomatlari qad ko‘ targan, tepasida esa qoratanli jangchilar qomatlari
o ‘ rnatilgan.
«Shohlar zali»da esa maxsus tokchalarda devor qatorida shoh ayollari
va kanizaklar tasvirlari yaxlit haykallar guruhi joylashtirilgan. Shu saroyning
eng muhim estetik tomonlaridan birini mahobatli san’at sintezi tashkil
etgan, bu yerda tasviriy mavzular m e’ moriy fikrga b o ‘ysinganligini ta’ kidlab
o ‘tish lozim.
Xolchayon aholisining kichik bo'lmagan tantanali bezalgan saroy binosi
eramiz boshlarida antik davrga tegishli xarobalari topildi. Tarxi to‘ rtburchak-
li, olti ustunli, besh oraliqli ayvon, ortida uzun zal, ikki ustunli xonani
birlashtiruvchi koridor va qator xonalar guruhi mavjud. Asosiy tarzni ayvon
kompozitsiyasining k o‘ lami shakllantiradi, yon tomonlari devorlar bilan
biriktirilgan. Uning ortida asosiy zalning baland hajmi ko‘tarilib turibdi
(99-rasm). Bu usul Ahamoniylar mahobatli m e’ morchiligiga tegishli, lekin
birlamchi hajmiy-fazoviy yechim xalq turar-joy me’morchiligi Hisor,
Boysun
aholisi turar-joy qurilishida saqlangan.
Ayvon va xonaning ustunlari yog‘ ochdan b o ‘ lgan va tosh
p o y u s t u n l a f l'
ga o ‘ rnatilgan edi. Shiftlar bolorli — tekis terma cherepitsali, qirralafl
oldinga chiqqan. B o‘ rtma cherepitsa cheti uslublashtirilgan akant bilan
bezatilgan. Bu 0 ‘ rta Sharq uchun umuman begona, cherepitsali tom tizim
1
ellin qurilish texnikasiga tegishli.
136
100-rasm.
Surxondaryo viloyati. X olchayon . Tuproq-qal'a saroyining «Askarlar zali»
interyeri rekonstruksiyasi. (T .Q odirova b o ‘yicha).
Uchta keng eshik oralig‘ i ko’ ndalang o ‘ qdan ch o ‘ zilib, ayvondan zalga
yetaklaydi. Uning kirish qismida qarama-qarshi uzun devori o ‘ rtasidan
ichkariga uchta tokcha k o‘ndalangiga o ‘ rnatilgan. Devorlar 3m baland-
likkacha oq suvoq bilan suvalgan; teparoqda devorda haykalli kompozitsiya-
lar joylashgan; to ‘ rtinchisida esa rangtasvir mavjud. Haykal va rangtasvir
ayvonni bezashda ham q o ‘ llangan. San’at sintezi va ranglar jilosi antik
Baqtriyaning muhim estetik qirrasini tashkil etadi (100-rasm).
Ta’kidlab o ‘tilgan bunday binolar bu yerda juda ko‘ p. Mahalliy m e’ mor-
chilikda antik davri ustunlar tizimi keng qoilanilganligini arxeologik
qazilmalarda kuzatish mumkin.
Miloddan awalgi 1-asrlarida Toharistonning o ‘ ng sohili hududiga bud-
dizm kirib kelishi kuzatilgan. Mahobatli qurilishda buddaviylik inshootlari
yetakchi o ‘ rinni egalladi.
K o‘ hna Termizning Qoratepa va Chingiztepa tepaliklarida, g ‘ orli bud
daviylik monastirlar viharalarning ulkan komplekslari topilgan. U ch qavat
Qoratepa monastiri xonalari qum loq joylarida y o ‘nilgan, bir b o ‘lmagan,
uch tomoni haykalli koridor orqali to‘g‘ ri burchakli hujraga o ‘tishi mumkin,
hujrada tokchalar va sufalar bor, xuddi shunday hujralar boshqa koridorlarga
birikkan. Ularning shiftlari k o ‘ zguli ravoq shaklida, koridor esa — nim
eUips sifat shakllari takrorlangan.
0 ‘ rta Osiyo janubiy hududlarida eramizning boshlariga kelib Kushonlar
davri tarixida sharq va ellin an’analari uyg‘ unligi, ya’ ni sintezi kuzatiladi.
Bu uyg‘ unlik Fayoztepa buddaviylik monastiri m e’ morchiligida ham o 'z
aksini topgan.
Fayoztepa monastiri yagona, aniq ishlangan plan asosida qurilgan.
^onastirning asosiy binosi tarxi t o ‘g‘ rito‘ rtburchak (34x117 m) bo'lib,
Mahobatli inshoot uch qismdan iborat. Har bir qism hovli va uning atrofidagi
x°nalar guruhidan tashkil topgan. Asosiy qismdan alohida maxsus pyedestal-
da supa qad ko‘targan. Markaziy qism ibodatxona b o ‘ lib, hovli (30x 20 m)
137
va hovli atrofi bo'ylab 20 xona joylashgan. Hovlining to ‘ rt tomoni
b o ‘
yog'och ustunlarga tayangan ayvon bo'lgan. Ayvon devorlarida
haykali
va devoriy rasmlar bor.
0
‘ rta Osiyoda yagona, mashhur
B u d d a triad 3-
haykal kompozitsiyasi topilgan. Budda tasvirlangan tosh bo'rtma
ju d a n f '
va o ‘ ta mahorat bilan ishlangan, haqiqiy san’ at durdonasi
h iso b la n a d f
Bundan tashqari, xonada loydan va ganchdan ishlangan Budda
va bodx'*
satva haykallarining siniqlari topilgan.
V I—VIII asr me’ morchiligi
Quldorlik munosabatdan feodal davriga o ‘tish 0 ‘ rta Osiyoning ko‘pgina
shaharlarini tushkunlikka tushushi bilan b og ‘ liq b o ‘ ldi. Bu davrga xos
mudofaa q o ‘ rg‘ onlarini qurish, yer egalari zodagonlarining ko‘shklari nafaqat
shaharda, balki qishloq joylarida ham olib borilgan.
V I—VII asr K o ‘ shk qoldiqlari S o‘g ‘ d, Tohariston, Shosh,
P a rk a n a va
Xorazmda sanoqli va hajmi b o ‘yicha kichik shaharlar mavjud
b o i i b , ular
0 ‘zbekiston, Turkmaniston, Tojikiston hududlarida saqlanib
q o lin g a n .
V I—VII asrda shahar tizimi bir tusli b o ‘ lmagan. U tsitadel (diz) —
qal’a, shahar markazi — shahriston va shahar cheti — rabotdan iborat,*
lekin bu shahar unsurlari turlicha shakllangan. Asosiy sh oh -k o‘ chalarning
kesishishi oqibatida shahar to‘ rt qismga b o ‘ lingan.
0 ‘zbekistonga xos o ‘ sha davr So‘g ‘d shahar manzarasi b o ‘ lgan — Va-
raxsha shahri V II—VIII asrlarga tegishli b o ‘lib, Buxoro vohasining g‘arbiy
qismida joylashgan. Qumlar bilan qoplangan bu shahar arxeolog
S hishkin
tomonidan ochilgan.
Varaxshaning umumiy ko‘rinishi quyidagicha: atrof balandlikda
bahaybat
ikki minorali viloyat hukmdori qasri — uning k o‘shki qad k o ‘tarib
turibdi.
Saroy va x o ‘jalik xonalari birgalikda mudofaa devorlari bilan o ‘ ralgan
kreml
(kox)ni tashkil etadi. Bir qad pastda baland tekislikda shaharning
o ‘zi
joylashgan. Bu yerda shahristonning birlashgan turar-joy
k o m p le k si
joylashgan. Varaxsha sitadeli burchakda, shaharning n o to ‘ g ‘ ri
devor
halqasida o ‘ rin olgan. Qal’ a atrofida pastda zovur b o ‘ lib, shaharga
kirishni
qiyinlashtirgan.
Buxorxudotlar qasri (15 m) baland stilobatda turibdi. Kvadrat tarxli,
ikki minorali, bittasi minora yonidagi saroyni, boshqasi shahami
q o ‘riq lag an .
Stilobat juda mustahkam b o ‘ lgan. Uning devorlari tepagacha 5 m
q a lin lik d a ,
pastda qiyalikni hisobga olib, undan ham qalin b o ‘ lgan. Ulkan
paxsa
g ‘ ishtdan qalin loy qorishmada terilgan.
K o ‘shkning o ‘ rta qismida ochiq hovli b oiga n . Uylarning
d e v o rla ri
alebastr bilan suvalgan. Zallaming biri ov sahnasi tasvirlangan
k o m p o z its iy a
bilan band. Har bir guruh markazida oq fil ustida shoh jangchisi;
fil b o sh id a
esa kichik haydovchi joylashgan. Odamlar filga tashlangan ikki
y ir tq i c h d a n
biri oldinda, boshqasi orqada himoyalanmoqda. Tashlanayotgan
h a y v o n la r
138
0
sherlar,
уо gepardlar, yoki afsonaviy qanotli grifonlar. Ulardan yuqorida,
frizdan teparoqda chapga qarab ketayotgan hayvonlar ancha kichik o ‘ lcham-
da bajarilgan,
tepa qism deyarli saqlanmagan, ularning faqat oyoq qismla-
rini k o ‘rish
mumkin.
Bizgacha
saqlanib qolgan Varaxsha devoriy rasmlari ranglaming musaffo-
lj(,i tomoshabinda kuchli taassurot qoldiradi.
Varaxshaning boshqa zalini o ‘yma namoyonlar bezab turgan baland
Do'stlaringiz bilan baham: |
