4.3.
B IN O N IN G K O N S T R U K T IV
ELEMENTLARi
Zamonaviy binolar, asosan, yig‘ ma temir-beton konstruksiv I
tiklanadi: temir-beton zavodlarida tayyorlangan kichik bo'laklar va^ ^'*an
lotlar payvandlanadi. Binoning ko'tarib tumvchi (tayanch) kon01^ 11'
unsurlari — poy
devorlar, tirgagichlar, devorlar, shiftlar; to'suvchi!^1'''
ichkari devorlar, qoplamalar, pollar, pardevorlar, deraza va esh^ "
binolaming ayrim qismlari ikkita vazifani bajaradi.
'ar;
Poydevorlar inshootning yerusti qismi b o ‘ lib, qatlamga bosimni o ‘tk ■
va ta’ minlashga xizmat qiladi. Binoning temir-beton poydevori mon
va yig‘ ma, tarx shakli bo‘ yicha
esa tasmali, to‘ sinli va svayali
tiragichl
to ‘sinli poydevor b o ‘ ladi.
Tayanchlar va ustunlar temir-betondan qattiq gorizontal o ‘zak (ri»eh
bilan birlashgan romli karkasni tashkil qiladi. Karkas ustunlari
shaklan
ko‘ ndalang kesma bo'yicha kvadratli, to ‘g ‘ riburchakli, ko‘ pburchakli va
aylanali b o ‘ ladi. Binoni ioyihalashtirishda temir-beton karkasli, ustun
qadamini
0,6
m modulida to ‘g ‘ ri tanlanishi katta ahamiyatga ega.
Y og'ochli tayanchlar, asosan, vaqtinchalik binolarda qo'llaniladi; g'ishtli
to ‘sinlar — g ‘ isht devorli binolarda bino cho'kishini tekis ta’minlaydi;
p o ‘ latli ustunlari — zarurat b o ‘ lganda uzunasiga
kesmani minimal kich-
raytiradi.
Devorlar k o‘tarib turuvchi hisoblanadi, agarda ular shaxsiy og'irlikdan
tashqari shiftning og ‘ irligini o ‘ziga qabul qilsa; k o‘tarmaydigani esa osma
b o ‘ladi.
K o ‘ tarib turuvchi devorlar (toshli, g ‘ ishtli, mayda va yirik blokli,
shuningdek yog‘ ochli va brush) bir vaqtning o ‘zida to ‘suvchi ham hisobla
nadi. Klassik m e’ morchilikda (orderli tizimga muvofiq) devor sathi uch
qismga b o ‘ linadi: pastki — panel; o ‘ rta qismi — maydoni;
tepa qismi esa
antablement, terma chok (rustak)lar sathi pardoz bilan ajralib turadi.
0
‘z - o ‘zini ko‘tarib turuvchi devorlar k o‘taruvchi karkas bilan to‘ldiri-
ladi yoki ularga biriktiriladi. Bu turga faxverk — brush ochiq karkas devor,
g ‘ isht yoki boshqa ashyolar bilan to ‘ ldiriladi.
K o ‘ tarmaydigan devorlar faqat to ‘ suvchi, ular tasmali
(g o r iz o n t a l
chiziqlar) deb nom olgan, ya’ ni erkin oynavand qator devorli
b in o la rg a
tegishli. Misol sifatida zamonaviy ko‘p qavatli: bank, vazirlar
m a h k a m a s i
va shu kabi jam oa binolarini olish mumkin.
Shift va qoplamalar tekis hamda ravoqlilarga boiinadi.
T e k is
bolorli
shiftlar qator parallel yoki perpendikular joylashgan bolorlardan iborat bo‘lib,
chuqurlashtirilgan to ‘g‘ riburchakli kessonlarni tashkil etadi.
Bolorlar ochiQ
yoki yop iq osma shiftli b o ‘ lishi mumkin. Bunga katta
k e n g l i k l a r n |
berkituvchi, kesishgan temir-betonli elementlardan tuzilgan tomlar tizim
1111
kiritish mumkin.
Tekis bolorsiz tomlar — temir-betonli ikki ustun yoki tiragichlar oralig
1
panellar va qoplamalar каш ishlatiladi.
120
95-b rasm.
Zam onaviy inshootlar.
Toqli shiftlar, gumbazlar va qoplamalar binoning konstruktiv unsurlari
hisoblanib,
mustahkam hamda chidamliligi uning qattiqligini ta’ minlaydi.
Zamonaviy
yupqa devorli konstmksiyalar ravoqli-qatlamlardan po‘lat arma-
turali to ‘ r
va yupqa
qatlamli, ulami to'ldirayotgan beton yoki sementdan iborat.
Zamonaviy binokorlikda qurilish jarayoni zavodda tayyorlangan bino
unsurlarining payvandlanishiga aylandi. Tipli bino panellari turli xildagi
keramika plitkalar, oq yoki rangli sement, granit yoki marmar ushog‘ i
ommaviy qurilish uchun zavodda ishlab chiqariladi. Tem ir-beton zinalar
zavodda tayyorlangan pillapoyalar va sathlarga ishlov berilgan zina marshlar
hamda maydonlari payvandlanadi. Eshik va derazalarning b o ‘ shliqlarini
to'ldirish uchun duradgorlik mahsulotlari yog’och ishlab chiqarish kombinat-
larida tayyorlanadi. Juftlashtirilgan va alohida
deraza bloklari tavaqalar,
piramonlar bilan jihozlanadi. Deraza bloklari oynavand deraza romlari,
darchalar va deraza tokchasidan iborat b o ‘ lgan unsurlar bilan to'ldiriladi.
Tashqi deraza bloklari devor panellariga zavodda payvandlanadi.
Eshik vazifasi b o ‘yicha quyidagicha b o ‘linadi — tashqi (kirish va balkon-
*i), ichki (tekis va oynavand) va shkafli, ular yakka, bir yarim va ikki
tayaqali bo'lishi mumkin. Eshik sathlari taxtali va filyonkali bo'lishi mumkin,
°xirgisi noyob jamoat binolarida ishlatiladi.
NAZORAT
SAVOLLARI
'■ b in o la rn in g
turlari va tarkibiy qismlarini aytib bering.
^ ^atn o a
m e’ morchiligiga qaysi binolar kiradi?
• Sanoat
m e’ morchiligiga qanday inshootlar kiradi?
• K onstruktiv
tizim deganda nimani tushunasiz?
• B inon ing
konstruktiv unsurlarini aytib bering.
• B inon ing
bezak unsurlariga nimalar kiradi?
121
