3§. O’simlik va hayvonlarda dominant va retsessiv belgilar
O’qituvchi, talaba va o’quvchilar o’quv qo’llanmada berilgan
tayyor masalalami yechish bilan kifoyalanmay, balki o’zlari ham rnasala
tuzishlari mumkin. Buning uchun organizmda dominant va retsessiv
belgilami, ularning to’liq yoki oraliq holda nasldan-naslga berilishini
bilishlari kerak. Shuni e’tiborga olib, quyida har xil organizmlami
chatishtirish ustida olib borilgan tajribalar natijasida aniqlangan
dominant va retsessiv belgilar ro’yxati keltiriladi.
1-ilova
H ar xil organizm lardagi dom inant va retsessiv belgilar
Dominant
| Retsessiv
| Oraliq irsiylanish
Ekiladigan no’xat
gultojibargining qizil rangi
gultojibargining
oq
rangi
sariq don
yashil don
tekis don
burushgan don
poyaning uzunligi
poyaning kaltaligi
Pomidor
poyaning qizilligi
poyaning yashilligi
mevaning qizil rangi
mevaning sariq rangi
mevaning yumaloq shakli
mevaning
noksimon
shakli
poyaning balandligi
poyaning pastligi
Tomoshaqovoq
mevaning oq rangi
| mevaning sariq rangi
31
mevaning yumaloq shakli
mevaning
uzunchoq
shakli
Oulupnay
mevaning qizil rangi
mevaning oqish rangi
mevaning
pushti
rangi
gulkosabargning normalligi
gulkosabargning
birlashmaganligi
gulning oraliq shakli
Bug’doy
boshoqning qizil rangi
boshoqning oq rangi
poyaning pastligi
poyaning
normal
o’sishi
tezpisharligi
kechpisharligi
boshoqning qiltiqsizligi
boshoqning qiltiqliligi
Suli
poyaning kaltaligi
poyaning uzunligi
zang zamburug’iga chidamliligi
zang zamburug’iga
chidamsizligi
tezpisharligi
kechpisharligi
normal poya
uzun poya
Xushbo’y no’xat
poyaning uzunligi
poyaning kaltaligi
gulning qizil rangi
gulning oq rangi
gulning pushti rangi
yashil dukkakli
sariq dukkakli
tekis don
burushgan don
ítog’iz
gulning qizil rangi
| gulning oq rangi
gulning pushti rangi
Bangidevona
gultojibargining qizil rangi
gultojibargining
oq
rangi
G ’o’za
normal poya
past poya
cheklanmagan hosil shoxi
cheklangan hosil shoxi
tolaning malla rangi
tolaning oq rangi
tolaning novvot rangi
to ’q antotsian rang
yashil
rang
barg
plastinkasi
och antotsian rang
barg plastinkasining
bo’iaklarga
bo’linganligi
Shaftoli
gultojibargining oq rangi
gultojibargining
och
sariq rangi
gultojibargining tekisligi
Gultojibargining
voronkasimonl igi
Drozofila meva pashshasi
3 2
urug’ning qoramtir rangi
urug’ning pushti rangi
yosh lichinkalaming qora rangi
yosh lichinkalaming
oq-sariq rangi
lichinka po’stining holdorligi
lichinka po’stining och
rangligi
lichinkaning yo’l-yo’lligi
lichinka rangining
sidirg’aligi
kulrang tana
qora tana
qanotning normalligi
qanotning qayrilganligi
kalta qanot
Ipak qurti
urug’ning qoramtir rangi
urug’ning oq rangi
urug’ning qoramtir rangi
urug’ning qizil rangi
Tovuq
patning oq rangi
patning rangli bo’lishi
tojlilik
Tojsizlik
gulsimon toj
oddiy toj
no’xatsimontoj
oddiy toj
oyoqda patning bo’lishi
oyoqda
patning
bo’lmasligi
patningjingalakligi
patning tekisligi
bilinar bilinmas
jingalaklanish
Andaluz tovug’ i
patning qora rangi
patning oq rangi
patning havo rangi
It
yungning qora rangi
yungning jigar rangligi
yungning sidirg’aligi
yungning olachiporligi
quloq suprasining osilganligi
quloq suprasining tik
bo’lishi
yungning dag’alligi
yungning mayinligi
Eron mushugi
yungning kaltaligi
yungning platina rangi
Qora quzun
yungning jigar rangligi
yungning platina rangi
yungning qoramtir rangi
yungning oq rangi
Qorako’l qo’y
yungning kulrangi
yungning qoraligi
yungning oq rangi
yungning qoraligi
quloq suprasining uzunligi
quloq suprasining tik
bo’lmasligi
quloq
suprasining
kaltaligi
Qoramol
yungning qora rangi
| yungning jigarrangligi
|
shoxsizlik
Shoxlilik
olachiporlik
yungning sidirg’a, bir
xilligi
33
Cho’chqa
yungning uzunligi
yungning kaltaligi
|
Odam
sochning qoramtir rangi
sochning sariq rangi
sochning jingalakligi
sochning silliqligi
terining normal pigmentlanishi
terida
pigment
bo’lmasligi
qo’y ko’zlik
ko’k ko’zlik
qalin lablilik
yupqa lablilik
qisqa panjalik (braxidaktiliya)
yupqa panjalik
ortiqcha
barmoq
bo’lishi
(polidaktiliya)
normal barmoqlilik
sepkillilik
Sepkilsizlik
normal eshitish
tug’ma karlik
shapko’rlik
qorong’ida
normal
ko’rishlik
o’naqaylik
Chapaqaylik
normal sog’lomlik
qandli diabet kasallik
4§. Belgilarning oraliq holda irsiylanishi
Ba’zan allelomorf belgiga ega bo’Igan organizmlar o ’zaro
chatishtirilsa, F, avlodda ota yoki onaning dominant belgisi qisman
dominantlik qiladi. Oqibatda F, duragaylar irsiyati oraliq holatda
bo’ladi. Chunonchi, qulupnayning oq va qizil mevali formalari o’zaro
chatishtirilsa, F, avloddagi duragaylar mevasi pushti rangda bo’ladi.
Agar ular o ’zaro chatishtirilsa, F
2
da fenotip va genotip bo’yicha 1:2:1
nisbatda ajralish kuzatiladi. Buni quyidagicha tasaw ur etish mumkin:
fen qizil
oq
P gen AA X aa
fen pushti
pushti
Fi gen Aa
x
Aa
fen qizil pushti pushti oq
F
2
gen
AA
Aa
Aa
aa
M ustaqil yechish uchun m asalalar
1. G ’o ’za seleksiya va urug’chilik institutida aniqlanishicha malla rangli
tola oq tola ustidan qisman dominantlik qilgani uchun
F¡
avlodda
now otrang tolali forma hosil bo’ladi. Sizningcha agar
F,
duragaylar
o ’zaro chatishtirilsa,
F2
daqanday natijaolinadi?
2. Gulchilik tajriba stansiyasida nomozshomgulning qizil va pushti
gultojibargli formalari oq gultojibargli formasi bilan chatishtirilganda,
birinchi chatishtirishda F, pushti gultojibargli, ikkinchi chatishtirishda
50 % pushti, 50 % oq gultojibargli formalar hosil bo’ldi. Har ikkala
34
tajribadagi urug’chi va changchi duragaylarning genotipini siz aniqlay
olasizmi?
3. Tovuqchilik fermasida kulrang andaluz tovuqlari o’zaro chatishtiril-
ganda, naslda qora, oq va kulrang patli formalar hosil bo’ldi:
a)bu hodisani qanday tushuntirish mumkin?
b)agar kulrang tovuqlar qora patli xo’rozlar bilan chatshtirilsa, qanday
naiija kutish mumkin?
4. Tibbiyot genetiklarining aniqlashicha talassemiya kasalligi (normal
gemoglobin sintezining buzilishi) qisman dominant belgi sifatida nasl-
dan-naslga o ’tadi. Bu kasallik bo’yicha gomozigota formalar 90-95 %
hollarda nobud bo’ladi. Geterozigota formalarda kasallik yengil o’tadi.
a)ota-onalardan biri talassemiya bilan kasal, ikkinchisi sog’lom bo’lsa,
farzandlaming mazkur kasallik bilan og’rish ehtimoli qanday? b) ota-
onalaming ikkisi ham talassemiya kasalligining yengil formasi bilan
og’rigan bo’lsachi?
5. G ’o’zaning poyasi, shoxlari, barglari antotsian
rangli - Rp
va yashil rangli - rp bo’ladi. F, och antotsian rangli bo’ldi. Quyidagi
genotipli o ’simliklar chatishtirilganda, qanday fenotipli o’simliklar
hosil bo’ladi?
a) RpRp x Rprp; b) Rprp x rprp; v) RpRp x rprp.
6
-Tibbiy genetik laboratoriyalarda aniqlanishicha, odamda sistinuriya
kasalligining (siydikda sistin miqdori ortib ketishi) ma’lum bir formasi
retsessiv belgi sifatida nasldan-naslga o ’tadi. Odatda, geterozigota
formalarda siydikda sistin miqdori ortsa, retsessiv formalarda buyrakda
u sistin toshlarini hosil qiladi.
a)nikohlangan
qizning siydigida sistin moddasi ortiqcha, yigitning
buyragida sistin toshlari borligi aniqlangan bo’lsa, oilada mazkur
kasallikning turli formalari bilan bolalar tug’ilishi ehtimoli qanday?
b)nikohlangan yigit va qizning biri sog’lom, ikkinchisining buyragida
sistin toshi bo’lsa, oilada bu kasallikning turli formalari bilan bolalar
tug’ilishi ehtimoli qanday?
7. G ’o’zaning poyasi, bargi och antotsian rangli o ’simliklari yashil
ranglisi bilan chatishtirilishidan Ft da 680 ta o ’simlik olindi. Shundan
340 tasining poyasi, barglari och antotsian rangli. Qolgan o’simliklar-
ning qanchasi yashil rangli bo’ladi?
8
. Mevachilik institutida zemlyanikaning rezavor mevasi qizil, rezavor
mevasi oq rangli navi bilan chatishtirish tufayli F, da pushti rangli meva
beruvchi o’simliklar olindi. Agar Fi da o’simliklar o ’zaro chatishtirilsa
F
2
da qanday mevali o ’simliklar hosil bo’ladi.?
9.
Itog’iz o ’simligida sariq bargli va yashil bargli formalar
chatishtirilganda tillarangli o’simliklar hosil bo’ladi. F| o’simligi o’z-
o’zi bilan chatishtirilganda F
2
da o’simliklami 1/4 yashil, 1/4 sariq, 2/4
tillarang bargli formalari olingan. Fi duragay o’simliklar yashil bargli
itog’iz o’simligi bilan chatishtirilsa Fb da 59 ta tillarang bargli, 58 ta
yashil bargli o’simliklar hosil
bo’lgan.
F
2
dagi xilma-xillikni
35
tushuntiring. Belgilar qanday irsiylandi? Dastlabki urug’chi, changchi
o ’simliklar genotipini aniqlang.
10. Chorvachilik ilmiy-tadqiqot institutida qo’ylaming quloq suprasi
uzun va quloq suprasi kalta qo’chqor va sovliqlar chatishtirilishidan
quloq suprasi o’rtacha bo’lgan qo’zilar olindi. Fi dagi erkak va urg’ochi
qo’ylar o ’zaro chatishtirilsa F
2
da qanday quloq suprali qo’ylar olinadi?
11. Dengiz cho’chqalarining qaymoqrang yungli erkak va urg’ochilari
chatishtirilgan. Naslda 52 ta sariq rangli, 99 ta qaymoq rangli, 41 ta oq
rangli individlar paydo bo’ldi. Tajriba yakunlari kutilgan natijaga
qanchalik mos kelishini statistik usulda toping.
Do'stlaringiz bilan baham: |