O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi mirzo ulufbek nomidagi o‘zbekiston milliy universiteti

10.2.5. O‘rta Osiyo daryolarining tasniflari 
Daryolarning to‘yinish manbalari bo‘yicha tasniflarini yaratish ular 
suvidan samarali foydalanishda muhim ahamiyatga ega. O‘rta Osiyo 
daryolarini to‘yinish manbalari bo‘yicha tasniflash masalalari bilan dastlab, 
V.G.Glushkov, E.M.Ol’dyekop, L.K.Davidov, keyinroq esa
V.L.Shuls, 
O.P.Sheglova, M.N.Bolshakov va boshqa olimlar shug‘ullanganlar. 
Masalan, V.G.Glushkov tomonidan ilk bor daryo oqimiga turli 
manbalarning qo‘shgan hissalarini aniqlashga imkon beradigan usul ishlab 
chiqilgan.
Ushbu usulni qo‘llash asosida u daryolarning to‘yinish 
manbalari bo‘yicha tasniflash tamoyillarini yaratgan.
Havzada oqim hosil bo‘lish jarayonini hisobga olsak, daryolarda 
maksimal suv sarfining o‘tish muddatlari ham ularning qanday manbalar 
hisobiga to‘yinishidan darak beradi. Daryolarning to‘ynish manbalarini 
o‘rganishga qaratilgan bunday yondashuv dastlab, E.M.Ol’dyekop 
tomonidan qo‘llagan. Natijada, mazkur olim tomonidan O‘rta Osiyo 
daryolarining to‘yinish manbalari bo‘yicha ilk tasnifi ishlab chiqilgan.
O‘rta Osiyoda “Gidrologiya” fanining rivojlanishiga katta hissa 
qo‘shgan olim V.L.Shuls 1944 - yilda hudud daryolarining to‘yinish 
manbalariga ko‘ra tasnifini ishlab chiqqan. Ushbu tasnifga ko‘ra, O‘rta 
Osiyo daryolarining umumiy to‘yinishida qor suvlari boshqa manbalar - 
muzlik, yomg‘ir suvlari va yer osti suvlariga nisbatan ustun turadi. Biroq 
qor suvlari, shuningdek, boshqa xil manbalarning yillik oqimdagi salmog‘i 
turli daryolarda turlicha bo‘ladi. Boshqacha aytganda, turli daryolarning 

---

112 
to‘yinish sharoitlari ham turlichadir. Shu sababli V.L.Shuls, asosan, yer 
osti suvlaridan to‘yinuvchi kichik daryolarni hisobga olmagan holda, O‘rta 
Osiyo daryolarini quyidagi to‘rt turga bo‘ladi: 
1. Muzlik - qor suvlaridan to‘yinadigan daryolar; 
2. Qor - muzlik suvlaridan to‘yinadigan daryolar; 
3. Qor suvlaridan to‘yinadigan daryolar; 
4. Qor - yomg‘ir suvlaridan to‘yinadigan daryolar. 
Ushbu tasnifda o‘rganilayotgan daryoning qaysi turga mansubligini 
aniqlashda quyidagi mezonlardan foydalaniladi: 
1) daryoda suv eng ko‘p bo‘ladigan oylar; 
2) qor ­ muzlik suvlaridan hosil bo‘lgan yozgi to‘linsuv davridagi 
oqim miqdori (
IX
VII
W

); 
3) yozgi to‘linsuv davridagi oqim miqdori (
IX
VII
W

) ning qor suv-
laridan hosil bo‘lgan bahorgi to‘linsuv davridagi oqim miqdori (
VI
III
W

) ga 
nisbati, ya’ni 
VI
III
IX
VII
W
W




olinadi. Keyinchalik gidrologik adabiyotlarda 

Shuls koeffitsiyenti deb ataladigan bo‘ldi (10.1­jadval).