O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi mirzo ulufbek nomidagi o‘zbekiston milliy universiteti

diffuzion 
nazariyasi.
Ushbu nazariyaga 1931 - yilda N.I.Makkaveyev asos solgan

2.
Daryo o‘zanida loyqa oqiziqlar harakatlanishining 
gravitatsion 
nazariyasi. 
Mazkur nazariyaning asoslari esa 1944 - yilda M.A.Velikanov 
tomonidan ishlab chiqilgan. 
Hozirgi kunga kelib, yuqorida keltirilgan nazariy yondashuvlarga 
bog‘liq holda o‘zan oqim dinamikasi va o‘zan jarayonlarini o‘rganishda 
quyidagi ikki ilmiy yo‘nalish vujudga keldi

1. 
Gidrodinamik nazariyaga
asoslangan yo‘nalish.
Ushbu ilmiy 
yo‘nalishning asosiy tamoyillari M.A.Velikanov, V.N.Goncharov va 
boshqalarning 
o‘tgan 
XX-asrning 
o‘rtalarida 
amalga 
oshirgan 
tadqiqotlarida o‘z aksini topgan. Ushbu ilmiy yo‘nalishga asosan fikr 
yuritiladigan bo‘lsa, daryolarda kechadigan o‘zan jarayonlari va o‘zan 
oqimi dinamikasi ulardagi suv sarfi va suvning oqish tezligining 
hosilasidir.
2. 
Gidromorfologik nazariyaga
asoslangan yo‘nalish.
Bu 
yo‘nalishga dastlab N.I.Makkaveyev va I.V.Popovlar asos solgan. Hozirgi 

---

138 
kunda bu ilmiy yo‘nalish R.S.Chalov, V.M.Mixaylov, N.I.Alekseyevskiy 
va boshqalar tomonidan amalga oshirilgan tadqiqotlar natijasida 
rivojlantirilmoqda. Ushbu ilmiy yo‘nalishdagi tadqiqotlarda o‘zan 
jarayonlari va o‘zan oqimi dinamikasi masalalari suv oqimini o‘zanning 
gidravlik elementlariga bog‘liq holda o‘rganadilar. 
Hozirgi kunda gidrologiyaning o‘zan jarayonlari va o‘zan oqimi 
dinamikasini o‘rganadigan qismi yuqorida qayd etilgan har ikki ilmiy 
yo‘nalishning yutuqlaridan foydalangan holda rivojlanmoqda.
Suv oqimining loyqa oqiziqlarni ko‘chirish qobiliyatini 
hisoblash.
Suv oqiminng tuproq-gruntlar va loyqa oqiziqlarni ko‘chirish 
qobiliyati deganda, o‘zanning berilgan gidravlik parametrlari va 
morfometrik ko‘rsatkichlarida suv oqimi ko‘chirish mumkin bo‘lgan loyqa 
oqiziqlarning eng katta miqdori tushuniladi. Bu miqdor ko‘pchilik hollarda 
suv oqimida mavjud bo‘lgan loyqa oqiziqlar miqdoridan katta bo‘ladi. 
Natijada, suv oqimi o‘z o‘zanini va qirg‘oqlarini yemiradi. Hisoblash 
usullari amaliy mashg‘ulotda bayon etiladi. 
Ko‘chira oladigan tezlik va uning kritik qiymatini aniqlashda 
quyidagi ifodalardan foydalanish tavsiya etiladi

1) V.N. Goncharov ifodasi


s











75
,
1
2
8
,
8
lg
1
1
5
1
K
g
K
h
;
(6,9) 
2) G.I.Shamov ifodasi


s

6
1
3
1
0
,
6
h

.
(6.10) 
Yuqorida keltirilgan hisoblash ifodalarini amaliyotda qo‘llash 
usullari maxsus adabiyotlarda batafsil yoritilgan.