O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi mirzo ulufbek nomidagi o‘zbekiston milliy universiteti

Sel toshqinlarining tarqalish xususiyatlari
.
 
Sel toshqinlari tog‘li 
mamlakatlarda keng tarqalgan. Umuman, O‘rta Osiyo, xususan, 
O‘zbekistondagi sel jarayonlari va ularning ko‘lami haqida quyidagi 
ma’lumotlarni keltirish mumkin.
Masalan, Farg‘ona vodiysiga uni o‘rab turgan tog‘ yonbag‘rlaridan 
300 ga yaqin sel xavfi mavjud bo‘lgan daryo va soylar oqib tushadi. Bu 
yerlarda kuzatiladigan sel toshqinlarining turlari, taqsimlanishi va 
takrorlanishida balandlik mintaqalariga xos bo‘lgan qonuniyatlar yaqqol 
namoyon bo‘ladi. Jumladan, tog‘larning yuqori zonalarida loyli va loy-
toshli sel oqimlari vujudga keladi. Farg‘ona vodiysini o‘rab turgan past 
tog‘ etaklarida esa o‘ziga xos suv-oqiziqli sel oqimlari - adir sellari 

---

136 
shakllanadi. Ular uzoq vaqt tinimsiz yoqqan jala yomg‘irlar natijasida 
paydo bo‘ladi va ba’zi daryolar havzalarida yil davomida bir necha bor 
takrorlanishi mumkin.
Tog‘li hududlardagi daryolar havzalarida havo haroratining keskin 
ko‘tarilishi natijasida qor yoki muzliklarning jadal erishi hisobiga ham sel 
toshqinlari kuzatilishi mumkin. 
Sel toshqinlarining tarqalish xususiyatlarini o‘rganishda Mirzo 
Ulug‘bek nomidagi O‘zbekiston Milliy universiteti Geografiya 
fakultetining “Quruqlik gidrologiyasi” kafedrasida ishlab chiqilgan “Sel 
toshqinlari” kartasidan foydalanish katta qulaylik yaratadi. 
Sel toshqinlarining miqdoriy ko‘psatkichlarini aniqlash
.
 
Sel 
oqimining o‘rtacha tezligi 


ni V.V.Golubsov taklif etgan quyidagi ifoda 
yordamida hisoblash mumkin:
17
,
0
67
,
0
5
,
4
i
h




, 
bu ifodada: h - sel oqimining ko‘ndalang qirqim bo‘yicha o‘rtacha 
chuqurligi; 
i
- sel oqimi kuzatilgan daryo yoki soyning bo‘ylama 
nishabligi.
Sel oqimining maksimal sarfini quyidagi ifoda bilan aniqlash 
mumkin: 




maks
Q
, 
ifodada: 


- sel oqimining o‘rtacha tezligi; 


- sel oqimining ko‘ndalang 
kesimining o‘rtacha yuzasi. 
Sel toshqinlarining miqdoriy ko‘psatkichlarini aniqlash maqsadida 
turli yillarda S.M.Fleyshman, YU.B.Vinogradov va boshqa olimlar 
tomonidan takomillashtirilgan bir qancha ifodalar taklif etilgan. Ularning 
mazmuni, mohiyati hamda amaliyotda qo‘llash imkoniyatlari haqidagi aniq 
ma’lumotlar yuqori kurslarda o‘tiladigan maxsus fanlarda bayon etiladi.