O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi buxoro oziq – ovqat va yengil sanoat texnologiyasi instituti s. Astanov

 
PASHEN - BAK EFFEKTI
Kuchli magnit maydonlarda spektral chiziqlarning murakkab Zeeman 
bo'linishidan oddiyga o'tishidir. Kuchli magnit maydon deganda multiplet va 
undan yuqori darajalar bilan taqqoslanadigan energiya darajalarining bo'linishini 
yuzaga keltiradigan maydonni hisoblash zarur. bunday maydonlarda bo'linish 
manzarasining soddalashuvi - chiziqlarning uchta komponentaga bo'linishi - 
kuzatiladi (Zeeman tripleti). Pashen va Bak tomonidan 1912 yilda ixtiro qilingan. 

---

116 
KERR JON
– 
(17.12.1824 – 18.08.1907) 
ingliz fizigi. 1875 yilda 
jismlarning optik xossa-
lariga elektr maydonning 
ta'siri hodisasini ochib, bir 
qancha jismlarning elek-
trooptik na magnitooptik 
xossalarini 
tekshirdi. 
Magnitning 
silliq-
lashtirilgan 
uchidan 
qaytgan yorug’lik qutb-
lanish 
tekisligining 
ay-
lanish hodisasini ochdi. 
Bir qancha suyuqliklarning 
optik anizotropiyasini aniq-
ladi va elektr maydon 
ta’sirida vujudga keladigan 
o’zgarishlarni o’rgandi va 
bu 
bilan 
moddalarning 
optik xossalari bilan elektr 
xossalari orasida bog’-
lanish 
mavjudligini 
aniqladi. Bu hodisa optik 
yopqichlar (Kerr yachey-
kasi) 
yasash 
imkonini 
berdi. 
1876 
yilda 
magnitooptik 
effektni 
kashf qildi 
KERRNING MAGNITOOPTIK EFFEKTI
Magnitooptik 
effektlarning 
biri 
bu 
Kerrning 
magnitooptik effektidar.
Jism 
sirtidan 
kaytgan 
yoruglik 
intensivligi 
va 
qutblanganligini muhitning magnitlanganligiga ta'siri Kerr ning 
magnitooptik effekti deyiladi.
Bu effekt katta magnitlanganlikka va yuqori darajadagi 
yutilish koeffitsientiga ega bo'lgan jismlarda, ya'ni metal 
ferromagnetiklardan qaytayotgan yorug'lik kattalik o'lchanadi.
Yorug'lik tushish tekisligiga va qaytaruvchi sirtga bog'liq 
ravishda magnitlanganlik vektorining yo'nalishiga qarab 
Kerrning magnitooptik effektini uch turga ajratadilar:
1. Qutbiy
2. Meridional
3. Ekvatorial
Qutbiy effektda magnitlanganlik vektori qaytaruvchi 
sirtga perpendikulyar va tushish tekisligiga parallel yo'nalgan 
bo'ladi. 
Kerrining magnitoortik effekti
a) qutbiy b) meridional v) ekvatorial
Magnitlanganlikning ta'siri qutblanish tekisligining aylanishiga va chiziqli 
qutblangan magnetik sirtidan qaytayotgan yorug'likka elliptiklik paydo bo'lishiga olib 
keladi. Kerrning meridional effekti analogli qutblanishini xarakterlaydi. Bunda 
magnitlanish vektori magnetik qaytaruvchi sirtga va yoruglikning tushish tekisligiga 
parallel bo'ladi. ( 5 - rasm - b)
Agar tushayotgan chiziqli autblangan yorug'lik qutblanish tekisligi tushish tekisligi 
bilan burchak hosil qilsa (0
0
dan 90
0 
gacha) unda ikkala effekt ham qaytgan yorug'lik 
intensivligining o'zgarishi magnitlanish bo'yicha chiziqli namoyon bo'ladi. 
Kerrning ekvatorial magnitooptik effekti, magnitlanganlik vektori tushish 
tekisligiga perpendikulyar va qaytarish sirtiga parallel bo'lganda hosil bo'ladi. (5-rasm v).
Magnitlangan muhitda qaytgan chiziqli qutblangan yorug'lik fazaviy siljish va 
intensivligining o'zgarishida namoyon bo'ladi.

---

117 
Kerrning ekvatorial 
effektida 
fazoviy 
va 
amplitudaviy 
o'zgarishlar 
magnitlanganlikka bog'liq bo'lgan qaytgan yorug'liklar chiziqli bo'ldi.
Bu esa bizga ekvatorial magnitlangan oynalarni optik qurilmalarda mustaqil 
bo'lmagan element sifatida ishlatishimiz mumkin.
Agar magnitlanganlik vektori ekvatorialdan meredional holatga o'tadigan bo'lsa 
unda yo'nalishli (orientatsion) magnitooptik effekt kuzatiladi.
Bu effekt magnit kristallarni xususiyati va strukturasini o'rganishda qo'llaniladi.
Umuman olganda Kerr effekti boshqa magnitooptik effektlar bilan juda ham yaqin 
bog'liqdir.
Oddiy hollarda doimiy magnit maydonida joylashgan izotrop muhitlarni 
antisimmetrik tenzorlar xususiyatlari ifodalaydi, dielektrik singldiruvchanlik E
ik
va
magnit krituvchanlik M
ik
xususiyatlari oydinlashtiradi.












0
0
0
0
0
E
E
ieM
ieM
E
Eik
,












o
M
i
M
i
M
Mik




0
0
0
0
1
1
,
Bunda M va M
1
lar - kompleks magnitooptik parametrlar.
To'liq fenomenologik Kerrning magnitooptik effektini Maksvell tenglamasi 
asosida tushuntirish mumkin. Muhitning magnitlanganligii uning optik xususiyatlariga 
ta'sirini mikroskopik mexanizmlar indentifikatsiyasi tushuntiradi va kvantomexanik 
o'tishlar hodisasiga to'liq rioya qiladi. Kvantomexanik o'tishlar magnetikni elektron va 
zamonaviy to'lqin funksiyasi va energetik strukturasini maydon bilan o'zaro ta'sirini
hisobga oladi.
Kerrning magnitooptik effekti ferremagnetiklarning domen strukturasi va 
ferromagnetik metallar elektron strukturasini tadqiq etishda keng qo'llaniladi.
Magnit maydonida joylangan jismlar optik xususiyatlarini o'zgarishini 
o'rganadigan fizika bo'limi - magnitooptika deb yuritilidi. Magnitooptika hodisalarning 
ko'pgina qismi, atom energiya sathlari bo'linishiga (ajralishga) bog'liq. Bu bo'linish esa 
Zeeman effektida yaqqol namoyon bo'ladi. Boshqa magnitooptik effektlar Zeeman 
effektining xususiy xoli bo'lib, hisoblanadi va dispersiyaga ega bo'lgan muhitda, 
qutblangan yorug'likning tarqalish qonunlariga, va Zeeman optik o'tishlaridagi qutblanish 
asoslariga bog'liq bo'ladi.