O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi buxoro oziq – ovqat va yengil sanoat texnologiyasi instituti s. Astanov

с
Kompton doimiysi deb ataladi va

с
=2,41
.
10
-12
m ga teng
. 16.6-rasmda ko'rsatilgan D
1
, D
2
diafragmalardan o'tgan ingichka rentgen nurlari K
r
kristallga 
tushadi. Sochilgan nurlanishni S
n
- spektrograf yordamida 
tekshirish mumkin. Nurlanish yo'nalishida 
(

=0) 

o'zgarmaydi, boshqa yo'nalishlarda


sin
2

/2. 
Shunday qilib, Kompton effekti deb, nurlanish 
(rentgen,

- nurlanish) moddaning erkin elektronidan 
sochilishi natijasida to'qin uzunligining ortishiga aytiladi.
 
16.4-rasm. “Kompton effekti” animatsiyasidan fragment

---

110 
To'lqin nazariya nuqtai nazaridan bu hodisani tushintirib bo'lmaydi. Elektron 
yorug’lik to'lqini ta'sirida shu to'lqin chastotasiga teng chastota bilan tebranishi va 
shu chastotaga teng to'lqin nurlantirishi kerak.
Kvant nuqtai nazariga ko'ra, rentgen fotonlarining kristall elektronlari bilan 
ta'sirlashganda yuqoridagi ifoda hosil bo'ladi, bunda 

с
=h/m
0
c
. Hisob-kitoblar 

с
uchun yuqoridagi son qiymatini beradi.
 
Mavzuni mustahkamlash uchun savollar 
 
1. 
Fotonlar impulsi, massasi va energiyasi qanday aniqlanadi? 
2. 
Yorug’likning bosimi haqidagi fikr qanday paydo bo’lgan? 
3. 
Yorug’lik bosimini birinchi bo’lib kim va qachon aniqlangan? 
4. 
Nima uchun Lebedev qurilmasi havosi so’rib olingan idishda o’rnatilgan? 
5. 
Kopton effektini tushuntiring.
 
 
Mavzuga doir asosiy tushunchalar va qonuniyatlar hamda masalalar. 
1. Yorug’lik bosimining miqdori
)
1
(




c
E
, 
bunda E–birlik sirtga vaqt birligida tushuvchi energiya miqdori,
ρ- yorug’likning qaytish koyeffitsiyenti. 
2. Kompton hodisasidagi rentgen nurlari to’lqin uzunliklarining o’zarishi 
quidagi formula bilan aniqlanadi: 




cos
1



mc
h
bunda φ- sochilish burchagi va 
m
- elektron massasi. 
3. Elementar zarrachalar dastasi zarracha siljishi yo’nalishida tarqaluvchi 
yassi to’lqin xossasiga ega. Bu dastaning λ to’lqin uzunligi de Broyl nisbati 
bilan aniqlanadi: 
m
W
h
m
h
k
2




bunda υ- zarrachalar tezligi, 
m
- zarrachalar massasi va W
k
– ularning kinetik 
energiyasi. Agar zarrachalarning υ tezligi yorug’lik tezligi 
c
bilan 
o’lchovdosh bo’lsa, u holda yoqoridagi formula quyidagi ko’rinishni oladi: 
2
2
0
2
0
2
1
c
W
m
W
h
v
m
h
k
k






bunda 
c



va 
m
0
- zarrachaning tinch holatidagi massasi. 

---

111 
1. 
P.N. Lebedev tajribalaridan birida qoraga bo’yalgan doirachaga 
yorug’lik tushganida (ρ=0) ipning burilish burchagi 10΄ bo’lgan. 1) Yorug’lik 
bosimi kattaligini, 2) tushayotgan yorug’lik quvvatini toping. Asbobga 
tegishli ma’lumotlarni bundan avvalgi masala shartlaridan oling.
2. 
P.N. Lebedev tajribalaridan birida doirachaga tushayotgan 
monoxromatik yorug’likning (λ=5,6·10
-5
cm
) quvvati 0,5 
j/min
ga teng 
bo’lgan. 1) Parrakchaning 1 
cm
2
sirtiga 1 
sek
da tushgan fotonlar sonini; 2) 
1 
sek
da doirachaning 1
 sm
2
sirtiga berilgan kuch impulsini toping. a) ρ=0, b) 
ρ=0,5 va v) ρ=1 hollar uchun impuls kattaligini toping. Asbobga tegishli 
ma’lumotlarni 19.22. masala shartlaridan olasiz. 
3.
Yuz vattli yelektr lampochka devoriga beradigan yorug’lik bosimi 
topilsin. Lampochka kolbasi radiusi 5 
sm
cferik idishdan iborat. Lampochka 
devori o’ziga tushgan yorug’likning 10% ini qaytaradi. Iste’mol qilingan 
barcha quvvat nurlanishga sarflanadi deb hisoblansin.