Zamonaviy iqtisodiy

4. Rivojlanayotgan mamlakatlar uchun iqtisodiy  
o’sish modeli 
 
Ikkinchi Jahon urushidan keyin mustamlaka tizimining emirilishi 
bilan “kam rivojlangan” atalmish mamlakatlar xo’ja-ligini rivojlantirish 
muammosi iqtisodiy fanda markaziy o’rinlardan birini egalladi. Osiyo, 
Afrikadagi bir qator bunday mamlakatlar aholisining o’sish sur’ati yalpi 
ichki mahsulotning o’sish sur’atidan ustun bo’lgan. Jon boshiga to’g’ri 
keladigan yalpi ichki mahsulot ko’paymagan, balki bir o’rinda qolgan 
 
76

---

yoki pasaygan. Ba’zi rivojalanayotgan mamlakatlarda ichki jamg’arma 
manfiy bo’lgan, ya’ni mamlakat ishlab chiqarishdan ko’ra ko’p iste’mol 
qil-gan, demak chetdan keladigan resurslar hisobiga yashagan. 
Mutaxassislar g’arb iqtisodiy fani yutuqlariga asoslangan holda 
rivojlanayotgan mamlakatlar iqtisodiy o’sishini rag’bat-lantirish 
bo’yicha amaliy tavsiyalarni va modellarni ishlab chiq-dilar. XX asrning 
50-60- yillari keynschilik vakillari nazariya-lari ancha keng tarzda 
qo’llanildi. 
Davlat investitsiyalari - muvaffaqiyat garovi. Keyns-chilarning 
ta’kidlashicha, kam rivojlangan mamlakatlarda xususiy ixtiyoriy 
jamg’armalarning roli juda past. Aholi ishlab topgan daromadlarning 
barchasini iste’molga sarflashni afzal ko’radi va deyarli investitsiyani 
amalga oshirmaydi. Bunday holatning asosiy sabablaridan biri industrial 
rivojlangan mamlakatlar “ta’si-ri” hisoblanadi. G’arb hayot tarzining 
kirib kelishi isrofgarchi-likka yo’l qo’yish, zeb-ziynat buyumlariga  
bo’lgan sarflarni ko’pay-tirishni keltirib chiqardi. Shuning uchun 
daromadning oshishi jamg’armaning tez ko’payishiga va demak 
investitsiyaning ko’payi-shiga olib kelmagan. Shu bois, majburiy 
jamg’armalarning roli oshib boradi (aholidan olinadigan soliq va har xil 
to’lovlarni ko’paytirish hisobiga) va davlat investitsiyalarining 
ahamiyati kuchayib boradi. Davlat aholining pul resurslarini 
investitsiyaga yo’naltirish chora-tadbirlarini ko’rishi lozim. Bunday 
chora-tadbirlardan biri foiz me’yorining davlat tomonidan tartiblab 
turilishi hisoblanadi. 
Chunki tadbirkorlar o’z kapitallarini ishlab chiqarish sohasi-dan ko’ra, 
tez-tez savdo va moliyaviy sohalarga yo’naltiradilar. Nega? Birinchidan, 
rivojlanayotgan mamlakatlar uchun tipik xol hisoblangan surunkali 
inflyatsiya ishlab chiqarish sohasiga kapital qo’yishni foy-dasiz qilib qo’yadi. 
Ikkkinchidan, bozor infratuzilmasining va xo’ja-lik qonunchiligining yaxshi 
rivojlanmaganligi xususiy tadbirkor-larga savdo, transport, aloqa sohalarida 
monopol mavqeiga erishish va shuning hisobiga monopol yuqori foyda olish 
imkonini beradi. 
Xususiy sektorni rivojlantirish, keynschilar fikriga ko’ra, bo-zor 
infratuzilmasiga va iqtisodiyotning ustuvor tarmoqlariga davlat  kapital 
qo’yilmalarini ko’paytirish, investitsion kreditlarni kengay-tirish, foiz stavkasini 
pasaytirish, mo’’tadil inflyatsiya va byudjet taqchilligini ta’minlash yo’li bilan 
rag’batlantirilishi zarur. 
Amerika iqtisodchilari R.Nurske, A.Xirshman va boshqalar ri-
vojlanayotgan mamlakatlar uchun iqtisodiy o’sish modellaridan biri – 
 
77

---

“keskin sakrash” nazariyasini ishlab chiqdi. Bu nazariyaga muvofiq ri-
vojlanayotgan mamlakatlar qoloqlikdan qutilish uchun “kambag’allik 
tuzog’ini” uzib  tashlashi kerak. Yaratilgan moddiy boyliklar aholi-ning 
o’sishi tomonidan “eb tashlanishi” tufayli kelib chiqadigan “kambag’allik 
tuzog’ini” quyidagi rasm ko’rinishda  ifodalash mumkin. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Жон бошига тўғри келадиган  
паст даражадаги даромад 
 
Паст унумдорлик 
 
Аҳолининг тез 
ўсиши 
Паст даражадаги 
жамғарма 
Паст даражадаги 
талаб 
 
Инсон капиталига бўлган инвестицияларнинг 
ва капитал қўйилмаларининг паст даражаси