ma’ruza matnlari –MA’ruza mavzu. ENERGIYA HAQIDA ASOSIY ma’lumotlar. Reja

т/р
Кattaliknomi
Belgisi
Formulasi
О‘lchovbirligi
1. 
Zaryadmiqdori 
q 
Elektron 
Kulon (Kl) 
2. 
Tokkuchi 
I 
I = q/t 
Amper (A) 
3.
Qarshilik 
R 
R = p l/s 
Om 
4. 
Kuchlanish 
U 
U = I R 
Volt (V)
5. 
Quvvat 
P 
P = I U 
Vatt (Vt)
6.
Energiya (Ish) 
E (A) 
E = I U t 
Joul (J)

---

1- rasm. Buyuk portlash, koinot va energiyaning paydo bо„lishi.
Buyuk portlashdan oldin barcha mavjud koinot va galaktikalar atomdan xam kichik о„ta 
kichik xajm ichida, о„ta zichlashgan xolda joylashgan va gigant qisilish natijasida portlagan. Albatta 
buni tasavvurga sig„dirish qiyin. Portlashdan sо„ng koinot kengayb borgan va asta sekin dastlab 
elementar zarralar, sо„ng atomlar, molekulalar, jismlar, eng sо„nggida biologik hayot shakllangan. 
Koinotning kengayishi hozir xam davom etmoqda. Hozirgi zamon fani xulosalariga kо„ra 
bizning galaktikamiz (somon yо„li galaktikasi) va Quyosh sistemasi bir necha milliard yil avval 
paydo bо„lgan. Quyosh о„zidan doimiy ravishda energiya nurlantirib turadi. Bu energiyaning 
manbai Quyoshda sodir bо„layotgan termoyadro reaksiyalaridir. Quyoshning nurlanishi Yerda 
xayotni shakllantirgan. Quyoshdan Yerga judda katta miqdorda energiya yetib keladi. Agar Quyosh 
energiyasining Yer yuzasiga tushgan barcha qismidan foydalana olsak, 30 minut davomida Yerga 
tushgan energiya Yer sharining bir yillik extiyojini qoplagan bо„lar edi.
Energiyaning о„lchov birligi sifatida elektrotexnikada kо„proq kilovatt soat (kW soat) 
tushunchasi ishlatiladi. Masalan elektr xisoblagichlar xuddi shu kW soat ni kо„rsatadi va biz 
bugungi kunda 1 kW soat elektr energiyasi uchun 190 sо„m pul tо„laymiz.
Fizikadan ma‟lumki energiyaning о„lchov birligi Joul (J). 1Joul energiya 1 W quvvatli 
sistemaning 1s da bajargan ishidir 1 J = 1W • 1 s. Demak 1kW•soat energiyani Joulda ifodalasak 
1000 W • 3600 s = 3, 6 MJ. Endi xisoblab kо„ramiz, demak biz 1 kW soat elektr energiyasi uchun 
190 sо„m tо„lasak, u holda taxminan 19 kJ energiya 1 sо„m bо„ladi. Xо„sh, bu energiya kо„pmi 
yoki kammi, biz uning kо„lamini tasavvur eta olamizmi? Buni oddiy choy qaynatish misolida 
kо„raylik.Quvvati 2 kW bо„lgan oddiy elektr choynagida 1 l suv 6 minutda qaynaydi (tajribadan).
Choynakni elektr tarmog„idan olgan energiyasi
E = P • t = 2 kW • 6/60 soat =0,2 kW soat = 720 000 J = 720 kJ. 
Shu energiya uchun biz 38 sо„m pul tо„laymiz (0,2 kWsoat • 190 sо„m = 38 sо„m). Demak 
bir choynak suvni qaynatish taxminan 40 sо„m ekan, bugungi kunda 40 sо„mga yana nima olish 
mumkinligini о„ylab kо„rsangiz, elektr energiyasi qanchalik arzonligiga ishonch hosil qilasiz.
Buyuk portlash 
Dastlabki 
sekundlar 
Bir necha 
minut 
300 000 yil 
Milliard yil 
14 milliard yildan sо‘ng 

---

.1 kW soat elektr energiyasi qancha yonilg„ining energiyasini beradi? Buning uchun yonilg„i 
va qattiq jismlarning yonish energiyasi eslaymiz. 1- jadvalda asosiy yoqilg„ilarning solishtirma 
yonish issiqligi berilgan 
1-jadval 
Modda 
Solishtirma yonish issiqligi 
MJ/kg 
kkal / kg 
1 
Quruq о„tin 
О„rtacha 9,5 
6400 -7500 
2 
Toshkо„mir 
О„rtacha 27 
6500 
3 
Benzin 
44 - 47 
10500 - 11200 
4 
Kerosin 
44 - 46 
10500-11000 
5 
Tabiiy gaz 
41 - 49 
9800 - 11700 
6 
Metan 
50 
11950 
7 
Vodorod 
120 
28600 
Masalan 1kW soat elektr energiyasi 1000 W 3600 s 
= 3,6 MJ bо„ladi, bu esa m = 3,6 MJ / 50 = 0,072 kg
metan gazining yonishidan xosil bо„lgan energiyaga 
teng.
Yuqoridagi misolda 1 l suvni qaynatish uchun 720 
kJ energiya sarflandi. Agar shu energiyani о„tinning 
yonishidan olsak, va о„choqda о„tin yoqib choy 
qaynatishning f.i.k. ni 25 % deb qarasak (amalda bundan 
xam kam bо„ladi) choy qaynatish uchun qancha о„tin 
kerakligini topish mumkin: 
m = 720 kJ / 0,25 x 9500( kJ/kg) = 0,3 kg.