Agrokimyo va tuproqshunoslik

7.Vulkanlarning geografik tarqalishi.
Hozirgi vaqtda ma’lum bo‘lgan 
harakatdagi vulkanlar 500 dan ortiq. 1970 yillarda okeanlarni tekshirishlar 
natijasida vulkanlarning quruqlik va okean ostida ma’lum bir yo‘nalishda 
joylashganligi aniqlandi. 
Vulkanlar asosan ikki qambarda tarqalgan bo‘lib, birinchisi Tinch okean 
«olovli» halqasi deb ataladi. Bu yerda ma’lum bo‘lgan barcha harakatdagi 
vulkanlarning 60% joylashgan. Tinch okeanning g‘arbida Kamchatka 
yarimorolidan boshlangan bu vulkan halqasi Kuril orollari orqali janubiy-
g‘arbga davom etadi. Yaponiya, Filippin, Yangi Gvineyadan o‘tib, Yangi 
Zelandiyagacha cho‘zilib boradi. Tinch okeanning sharqidan Amerika 
materigining janubidagi Olovli Yer orolidan shimol tomonga - And, Kordilyera 
tog‘larining yonidan o‘tadi va shimolda Aleut orollari va Alyaska orqali yana 
Kamchatka yarimoroliga tutashadi. Bu vulkan halqasini «Tinch okean 
geosinklinal mintaqasi» deb yuritiladi. 
Bundan tashqari Tinch okeanning markaziy qismida ham bir qancha 
harakatdagi vulkanlar bor. Masalan, ekvator yaqinidagi Galapagos orolida ikkita 
6 - rasm. Diatrem. 

---

56 
harakatdagi vulkan bor, undan janubda Pasxi va Xuan Fernandes, g‘arbda 
Samoa, Tonga, Kermadek vulkanli orollari mavjud. 
Ikkinchi yirik vulkan halqasi yosh tog‘lar o‘lkasida joylashgan bo‘lib, O‘rta 
yer dengizi - Himolay - Janubiy-Sharqiy Osiyo mintaqasini egallaydi. Bu 
halqaga Vezuviy, Etna vulkanlari, Lipari orollaridagi va Egey dengizdagi 
vulkanlar (Santorik) va Kavkaz tog‘laridagi so‘ngan Elbrus, Kazbek, Ararat, 
Erondagi Demavenit vulkanlari, Malayya arxipelagi va undan janubdagi 
harakatlanuvchi vulkanlardan Sumatradagi 11 ta, Yavadagi 15 ta, Kichik Zont 
orollaridagi 3 ta vulkan kiradi. Konusi aniq ifodalangan vulkanlardan biri 
Filippindagi Mayon vulkani (6 - rasm) hisoblanadi. 
Bulardan tashqari Atlantika okeanida 3 ta yirik vulkanli o‘lka: shimolda 
Yan - Mayyen, janubroqda Katta Antil orollarida mashhur Mon-Pele vulkani 
otilib turibdi. 
Hind okeanida ham bir necha so‘nmagan vulkanlar, masalan, Madagaskar 
yaqinidagi Komor, Mavrikiy, Reyunon orollarida va Antarktika materigi atrofidagi 
orollarda ham so‘nmagan (Erebus) vulkanlar bor. Hozirgi vaqtda 513 ta 
harakatdagi va 228 ta so‘ngan vulkanlar qayd etilgan. 
O‘zbekistonda Qurama, Oloy, Turkiston tog‘larida va Toshkentdan 80 km 
sharqdagi Chotqol tog‘ tizmasidagi Go‘sh, Shovas, Oqsoqota soylari atrofida 
nordon vulkan jinslari ko‘p. Vulkanlarning harakati va Yer sharida tarqalishi 
tarixini o‘rganish ma’danli konlarni qidirishda ilmiy va amaliy ahamiyatga egadir. 
Okean o‘rtasidagi yoki chekka orollardagi harakatdagi vulkanlardan ko‘pincha 
asosli lava, materik chekkasidagi va o‘rtasidagilardan nordon va o‘rta tarkibli 
lavalar chiqadi. Bu xususiyat yer po‘stining rivojlanishini o‘rganishda katta ilmiy 
va amaliy ahamiyatga molik.