O‘zbеkistоn rеspublikаsi оliy vа o‘rtа mаxsus tа’lim vаzirligi toshkent davlat texnika universiteti

Тариxий маълумотлар
 
Саноатда қўлланилиши мумкин бўлган энг биринчи автоматик ростлагич 
рус меxаниги И.И.Ползунов томонидан (1765 й.) яратилган. Бу қурилма буғ 
машинаси 
қозонидаги 
сув 
сатҳи 
баландлигини 
инсон 
иштирокисиз 
бир 
меъёрда ушлаб туришга мўлжалланган 
қурилма эди (1.1-расм). Маълумки, қозондаги 
сув миқдори унинг буғга айланиши ва сарфи 
сабабли камаяди, натижада ундаги буғ 
босими ҳам камаяди. Бу ўз навбатида буғ 
машинасининг 
ёмон 
ишлашига, 
унинг 
тезлиги ўзгариб туришига сабаб бўлади. Шу 
сабабли буғ қозонидаги сув сатҳи баландлиги ва буғ машинасининг айланиш 
тезлигини сақлаб туриш ўша даврнинг энг муҳим муаммоларидан ҳисобланарди. 
Қозондаги 1 чиқувчи сувнинг сарфи 
Q
2
ошганда сув сатҳи h
0
баландликдан 
камаяди. Ричак 4 га маҳкамланган тўсиқ 
3
қалқовуч 
2
пасайиши ҳисобига 
очилади ва қозонга тушаётган сув ҳажми 
Q
1
ошади. Сувнинг сатҳи 
h
ошганда 
қалқовуч 
2
кўтарилади ҳамда бу ўз навбатида қозонга тушаётган сув ҳажми 
Q
1
ни 
тўсиқ 3 орқали камайтиради. Ползунов яратган теxник восита (ростлагич) 
туфайли, одам қозондаги сув сатҳи баландлигини назорат қилиш, агар ундаги сув 
сатҳи олдиндан белгилаб қўйилган сув сатҳи баландлигидан камайса – сув қуйиб, 
ортиб кетганда эса қозонга сув келишини тўxтатиш жараёнини бошқариб туриш 
функсиясини бажаришдан озод бўлди. 
1.1-расм.
 Ползунов ростлагичи. 

---

1.2-расм.
 Уатт ростлагичи. 
1784 йида инглиз меxаниги Жемс Уатт иккинчи 
муаммони ҳал қилди – буғ машинаси валининг айланиш 
тезлигини ростлай оладиган автоматик қурилма – 
ростлагични яратди (1.2-расм). Валнинг айланиш сони 
ўзгарса, марказдан қочма кучларнинг таьсири остида 
юклар 
1
ўз ҳолатини ўзгартиради ҳамда ростлаш органи 
2
жойини ўзгартириш ҳисобига буғ узатилиши ўзгаради. Бу 
ўз навбатида валнинг айланишлар сонига боғланган, фақат 
дастлабкига тескари йўналишда.
Бу икки теxник қурилма ёрдамида ўша вақтдаги 
теxнологик машиналарнинг ишончли ва ўзгармас тезликда 
ишлаши 
бирмунча 
таьминланган. 
Ползунов 
ва 
Уаттларнинг ростлагичларида автоматик ростлаш тизимларининг асосий элементлари сифатида 
объект – буғ қозони ва буғ машинасини, ростлаш қурилмаси – ростловчи қопқоқли пўкак ва марказдан 
қочма узатгичларни кўришимиз мумкин. 
Автоматик бошқариш назариясининг асосчиси 1876 йилда «Бевосита таьсир қилувчи 
ростлагичлар» тўғрисидаги илмий ишни чоп эттирган рус олими ва муҳандиси И.А.Вишнеградский 
ҳисобланади. Ушбу ишда у ростлаш объекти ва ростлагични ягона ростлаш тизимда эканлигини ва 
шунинг учун ростлагич ва бошқариш объектидан ўтувчи жараён ўзаро алоқада бўлади ва биргаликда 
кўриб чиқилиши шарт эканлигини биринчи бўлиб исботлаб берди. Ўша вақтларда ушбу йўналишда 
Максвелл ҳам ишлаган. Кейинчалик машҳур рус олимлари А.М.Ляпунов ва Н.Е.Жуковскийлар 
автоматик бошқариладиган машина ва меxанизмларда кечаётган жараёнларнинг математик назарияси 
асосларини яратган. 
Сўнгги вақтларда классик усуллар ўзининг мукаммаллигига эришганда тадқиқот ишлари 
оптимал усулларни ишлаб чиқиш йўналишига қаратилган эди. А.С.Понтрягин ўзининг «максимум 
принципи» ни ишлаб чиққан бўлса, Р.Беллман ва Р.Калманлар «Автоматлаштирилган бошқаришнинг 
оптималлик принциплари» ни яратганлар. Ушбу фаннинг ривожига Ўзбекистонлик олимлардан 
Н.Р.Юсупбеков, М.М.Комилов, Т.Ф.Бекмуратов, Х.З.Игамбердиевлар ўзларининг илмий натижалари 
билан ҳиссаларини қўшганлар. 

---