M ir zo u L u g b e k n o m id a g I o z b e k is t o n mit j j y u n IV e r site ti m. Sh ar ipo V

tattva
) alohida ajratib ko‘rsatiladi: “ 1) bilish vositalari,
2) to'g'ri bilish obyektlari 
(prameya),
3) shubha (
sanshaya
), 4) motiv 
(
prayodjana
), 5) misol (
drishtanta
), 6) holat 
(siddxanla).
7) sillogizm 
qismlari 
(avayava).
8) taxmin, faraz (
tarka
), 9) ishonch (
nirnaya
), 10) 
diskussiya (
vada),
11) bahs (
djalpa),
12) yopishib olmoq, bahona 
qidirmoq (
vilanda
), 13) soxta dalil (
xetvabxasa
), 14) buzib ko‘rsatish 
(i
chxala
), 15) mohiyatga daxldor emas e’tiroz (
djati
), 16) hal qiluvchi 
dalil 
(nigraxastxana) —
ana shunday ro‘yxat”56.
Vaysheshikada
(vishesha - o ‘ziga xoslik) olamdagi xilma-xillik, 
individuallikning asosini ko‘rib, his qilib bo‘lmaydigan atomlardan 
qidirib topish zarurligi uqtiriladi. Bu ta'lim otga muvofiq, haqiqiy o‘ziga 
xoslik, individuallik his etib bo4maydigan atomlarda ko'rinadi. 
Vaysheshikada teologiya masalalari kobrilmaydi. Ilk bor bu ta ’limot 
Kanadaning “Vaysheshika sutra”sida sistemali tarzda bayon qilingan. 
Vaysheshika ta’limotining o ‘zagini 
6ta kategoriya hosil 
qiladi: 
substansiya (
dravya
), sifat, harakat, umumiylik (
samanya
), o‘ziga xoslik 
(vishesha)
va mansublik (
samavaya
). Bular ontologik xarakterga ega va 
ana shunisi bilan nyaya kategoriyalaridan (ular, asosan, mantiqiy 
kategoriyalardir) 
farq 
qiladi 
hamda 
vaysheshikaning 
borliq 
muammolarmi muhokama etishidan dalolat beradi. Xususan, birinchi 
uchta 
kategoriya 
makon 
va 
zamonda 
mavjud 
bo‘lgan 
tabiat 
predmetlarini, keyingi uchtasi ulardan tashqarida o‘z holicha mavjud 
bo‘lgan jismsiz narsalami 
ifodalaydi. 
Boshqa bir munosabatda 
Vaysheshikada barcha obyektlar ikki turga - mavjud va mavjud 
emaslarga ajratiladi. Bunda yuqorida qayd etilgan olti kategoriya mavjud 
bo‘lgan obyektlarga nisbatan qo‘llaniladi.
Substansiyani tavsiflar ekan, uning to‘qqiz turi farqlanadi: yer, suv, 
olov, havo, efir, vaqt, fazo, jon va aql. Sifatning 24 turi sanab o‘tiladi: 
tana orqali his etish, ta’m, rang, hid, tovush, miqdor, boMinish va 
qo‘shilish, aniqlik, uzoqlik va yaqinlik hamda bilish, lazzatlanish va 
azoblanish, xohish, fazilat va illat, taassurot, nafrat, hayrat, og‘irlik, 
oquvchanlik va tezlik kabi qobiliyatlar. Harakatlanishning 5 ta turi: 
ko‘tarilish, tushirilish, siqish, kengaysh va umumiy harakat.
Umumiylik ikki turda - yuqori va quyida namoyon bo‘ladi. Bunda 
borliq yuqori umumiylik, substansiallik va boshqalar quyi umumiylikdan 
iborat. 
O'ziga 
xoslik 
yakkalikda 
k o ‘rinadi 
hamda 
mangu 
substansiyalarda mavjud deb ta’riflanadi. Borliq — umumiylikning oliy 
turi. Mansublikning mohiyati shundaki, unda ikki o ‘zaro chambarchas
56 А нтология м ировой философии. В 4-х т.т. Т.1 . 4 .1 . -М .: М ы сль, 1969. С.141.
47

---

bog‘langan narsalardan birining madad beruvchi, ikkinchisining madad 
oluvchi ekanligini bilib olishga imkon beradi (masalan, butun va qism, 
mato va ip)57.
Vaysheshikada bilishning ikki turi: hissiy bilish va xulosalash 
farqlanadi.
Sankxya
Qadimgi Hindistonda ilk bor shakllangan falsafiy 
sistemalar (darshanlar)dan biri hisoblanadi. “Sankxya’" so‘zi sanskrit 
tilidan olingan bo‘lib, o ‘zbek tiliga o‘girilganda “hisoblovchi”, “sanab 
chiquvchi” degan m a’noni beradi. Bunday nom berilishiga sabab 
shundaki, mazkur ta’limot o 'z oldiga borliqni uning asosiy obyektlari va 
ulami bilish vositalarini to‘g‘ri anglash, tushunishni maqsad qilib 
qo‘ygan. Sankxyaning asoschisi, mashhur hind donishmandi Kopiladir.
Sankxya dualistik ta’limot deb baholanib, unga bir qancha 
yondashishlar mavjud. Xususan, klassik sankxya, teistik sankxya va 
materialistik sankxyalar farq qilinadi58
Sankxya dualizmi unda borliqning ikkita boshlang‘ich asosi — tabiat 
va ruhning o ‘zaro uyg‘un holda mavjudligini ta’kidlashda ko‘rinadi. 
Prakriti - bu tabiat, tabiiylik. Purusha esa inson zoti ibtidosi, aniqrog'i, 
inson joni, ruhi bo‘lib, u allaqanday dunyoviy ruh sifatida talqin etiladi 
(bu vedalardagi purusha emas).
Sankxyada tabiat yoki materiyaning mavjudligi 24 ta kategoriya 
orqali ko‘rsatiladi. 
Sattva, radjas
va 
lamas
uchta sifat bo‘lib, ularning 
belgilari xotirjamlik, lazzat va azobda namoyon bo‘ladi. Bu uchta 
sifatdan ong (
buddxi
) paydo bo‘lib, u buyuk (
maxcit
) deb ham ataladi. 
Undan o ‘z-o‘zini anglash (
axamkara
) vujudga keladi; o ‘z navbatida, 
undan yana o‘n olti sifat kelib chiqadi. Ular teri sezgisi 
(sparsha),
ta’m 
(rasana),
ko‘rish (
chakshu
), hid 
(gxrana)
va eshitish 
(shrotra)
a’zolari 
bo‘lib, bilish vositalari hisoblanadi. Shuningdek, beshta harakat a’zosi: 
ajratib chiqarish, tug‘dirish, nutq, qo'llar va oyoqlar, aql hamda beshta 
tanmatraiar
mavjud. Tanmatra nozik, idrok etilmaydigan beshta 
boshlang‘ich element (
bxuta
) bo‘lib, ular mos idrok turlarining asosini 
tashkil etadi. Shakl 
(rupa)
dan - yorug‘lik, ta’mdan - suv, hiddan - yer, 
tovushdan - makon, teri sezgisidan - havo kelib chaqadi; shunga 
o ‘xshash beshta 
lanmatradun
beshta boshlang‘ich element vujudga 
keladi.
Bu o‘rinda shuni ta’kidlash lozimki, upanishadlarda ta’kidlangan 
hissiyot va tashqi stixiyalar muvofiqligi sankxyada dag‘al, moddiy
57 А н тология м ировой ф илософ ии. В 4
- y
т
т
. 
Т. I ., Ч. I . —М .: М ысль, 1969. С. 150.
58 Ч аны ш ев А .Н . К урс лекц и й по древней ф илософии. -С .8 7 -9 1 .
48

---

boshlang‘ich elementlar (
bxuta
) va nozik mohiyatlar 
{tanmatr
)ni 
tushuntirish uchun qo‘llaniladi. Shunday qilib, qayd etilgan yigirma to‘rt 
kategoriya materiyani tavsiflash bilan bog‘liq. Yigirma beshinchi 
kategoriya — 
purusha
faol bo' Imagan, gunsiz, lazzatlanuvchi va hissiy 
mushohada etuvchi, mangu ong bilan birga bo‘lgan dunyoviy ruhni ifoda 
etadi.
Sankxyada materiya va ong, tabiat va ruh o ‘rtasidagi aloqa qadimgi 
hind rivoyatidagi ko‘r va cho‘loq munosabatiga qiyos qilinadi: ko‘r 
cho‘loqni opichlaydi, cho‘loq esa unga yo‘l ko‘rsatadi. Buning m a’nosi 
shundaki, purusha (sof ruh) o‘z holicha harakatlana olmaydi, faol emas; 
u prakriti (materiya) faolligi tufayli harakatga keladi. Purusha bilimi 
yordamida prakriti ta’siridan ozod bo‘ladi. Sankxya bilishning uchta 
vositasini tan oladi: idrok, xulosalash, va guvohlik berish.
Yuqorida bildirilgan fikrlar darshanlarga mifologiyaning kuchli 
ta’siri bo‘lganini tasdiqlaydi.