Qadimgi turkiy mifologiyaning turk-budda adabiy manbalari

QADIMGI TURKIY MIFOLOGIYANING TURK-BUDDA ADABIY MANBALARI
Qadimgi turkiy xalqlarda buddaviylik tasiridagi adabiyotning ko‘p qismi sanskrit, xitoy, toxar va so‘g‘d va boshqa tillardan tarjima qilingan prozaik asarlar, orginal matnlardan tashkil topgan. Bunday tarjimalar sutralar, sutralar ichidan joy olgan aforizmlar, ibratli gaplar (sentensiyalar), hikoyatlar (pritchalar), budda ta'limoti yoritilgan turli illyustratsiyalar ko‘rinishida bo‘lgan. Qadimgi turkiy buddaviylar ichida XI asrda mashhur bo‘lgan asarlardan biri bu “Suvarnaprabxasa”, ya ni “Oltun yoruq” asaridir. Bundan tashqari, turkiy qavmlar orasida mashhur bo‘lgan asarlardan biri “Saddxarmapundarika”, “Xayirli qonunning oq lotos guli” (“ ”) hisoblanadi. Bu sutrada buddaviylik bilan bog‘liq ko‘plab hikoyalar mavjud. Bundan tashqari, Qadimgi turkiy budda madaniyati adabiyotidan bo‘disatv Avalokiteshvarga bag‘ishlangan sutralar ham o‘rin olgan. Buddaning hayoti va undagi ibratli hikoyalar tarjimalari – jataka va avadanlar ham turkiy budda adabiyoti ajralmas qismlaridan biridir. Qadimgi turk-budda adabiyoti tadqiqochilarining harakatlari natijasida “Xarichandra”, “Maxendrasena”, “Priyankara” kabi to‘plamlarga aloqador shunday parchalarni aniqlash mumkin bo‘ldi. Bunday hikoyalarning asosiy qahramonlari buddaviylik g‘oyalari bilan sug‘orilib, mifologik xarakterga ega bo‘lgan. Asosiy qahramonlar Budda va bodxisatlar bilan birga insonlar – podshoxlar ularning umr yo‘ldoshlari, saroy ahli, sotuvchilar, yakshi (shayton), hayvonlar va antromorf shaklidagi “o‘zga olam” mifologik maxluqlaridir. Budda aqidalarida ham cholg‘u asboblari muhim vazifa o‘tagan. Qadimgi turkiy xalqlardagi shomonlik marosimlarida ham cholg‘u asbobi – dovul asosiy kultlardan biri bo‘lgan. Bu jihatlarning ikki din o‘rtasida parallel kelishini ayrim olimlar budda aqidasi mahsuli deya fikr bildirishmoqda. Albatta, bu fikr isbottalab bo‘lsa ham o‘z o‘zaklariga ega. Biroq, budda marosimlarida ham dovul bilan bog‘liq jarayonlar borligi va ularning yasalishidagi o‘xshashliklar ularni bir-biri bilan bog‘lamoqda. Qadimgi turk-budda adabiyoti personajlari ananaviy buddaviylik personajlarining tipik ko‘rinishi xususiyatiga ega. Ularda asosan, Hind adabiyotidan o‘zlashtirilgan kompazitsion usullardan foydalanilgan. Bunday usulda asosiy syujet shogirdning ustoziga savol berishiga va javob olish barobarida buddaviylik amallari qonunlarini ham o‘rganib ketishiga asolangan bo‘ladi. Ustoz javob berganda buddaviylik amallarini aytib hikoyalar keltirgan. Bunday hikoyalar zamirida yaxshilik va yomonlik o‘rtasidagi kurash tasvirlari turli mifologik qahramonlar misolida tushuntirilgan. Qadimgi turkiy xalqlar bunday hikoyalarni tarjima qilish va o‘zlashtirish bilan birga, o‘zlarining folklor hamda adabiy an'analariga oid ayrim syujetlarni asarga qo‘shish orqali boyitib borganlar. O‘z tarjima uslublaridan foydalanib ko‘proq asarlarni turkiy xalqlarga moslashtirish tajribasi ham bo‘lganligi manbalardan ma'lum bo‘lmoqda. Bu o‘rinda tarjimonlar turkiy xalqlar vakillaridan bo‘lganligi va o‘sha asarni qaysidir ma'noda muallifi ekanligini ham unutmaslik kerak. Shuning uchun ham, qadimgi turkbudda adabiyoti tarjima va buddaviylik aqidalarini yoyishga mo‘ljallangan adabiyot sifatida qaralmasligi kerak deb o‘ylaymiz. Chunki adabiy va madaniy aloqalarning kengayishi qadimgi turkiy adabiyot hamda madaniyatda g‘oyalar assimilyasiya (evrilish)ga olib keldi. Bunday evrilish davrida syujet, motivlar buddaviylikni qabul qilgan va o‘zlarining oldingi dinlari syujet motivlarini o‘sha adabiyotda - 134 - ham bo‘lishini xohlagan insonlar g‘oyalarini ham hisobga olishni talab qiladi. Qadimgi turk-budda poetik matnlarining ko‘pchilik qismini duolar, ichida turkiy xalqlar adabiy poetikasiga hos bo‘lgan, buddaviy r anchagina qismni tashkil qiladi. Bular – “O‘n turli ezgulikning madhi” alqovi (“ ”), “Nazar solish haqida” (“ ”), “Shirinsuxanlik haqida” (“ ”), “Donolik haqida” (“ ”), “35 buddaga alqov” (“ ”), olqishlovchi she'rlar, budda Amitabxe, budda Maytreyaga bag‘ishlovlar, “Bodxisat Samantabyuxadrega duolar” to‘plamlaridir. Bundan tashqari, qadimgi turkiy xalqlarning buddaviylikni qabul qilgan ilk davrlarida “Shahzoda Qalayanamqara va Papamqara” ” [Huart 1914: 5-57] haqidagi hikoya ham turk- dda aqidalari turkbudda adabiyoti falsafasiga katta tasir qilishidan tashqari turkiy xalqlar tafakkuriga ham kirib bordi. Ayniqsa, turk-budda adabiyoti namunalari ichida fol kitoblari alohida, o‘ziga hos mazmunga egaligi bilan ajralib turadi. Tadqiqotchilar fikriga ko‘ra, bunday xarakterdagi fol kitoblarining ko‘pchiligi xitoy folnomasi “I-szin”dan olingan. Unga ko‘ra, fol ochishda olti dona singan va sinmagan “Cho‘pon xaltasi” (“Pastushya sumka”) butasidan foydalanilgan. Qadimgi eposlar janri an'anasiga ko‘ra folnomalarda ham ko‘plab parallelizm va alliteratsiyalardan foydalanilgan [ - 1986: 294-344]. Y.Prushekning kuzatishicha, buddaviylik ko‘plab xalqlar adabiyotiga xususan, hikoyachilik, roman, dramma, epik qo‘shiq va boshqa janrlar rivojiga katta manba bo‘lib hizmat qilgan. Davrlar o‘tishi bilan xalq og‘zaki ijodi, ayniqsa, ertaklardagi mifologik obrazlar budda dinidagi qahramonlarga o‘z o‘rnini bo‘shatib bergan. Ayrim holatlarda esa aralash qo‘llangan [Müller 1910: 49]. Qadimgi turk-budda adabiy manbalarning ko‘pchiligi to‘liq bo‘lmagan shaklda yetib kelganligini yuqorida ham ta'kidlagan edik. Ushbu parchalardan A.F. Lekok va V.K. Myuller kabi olimlar foydalanib yaxlit bir holdagi matnlarni qayta tuzib chiqdilar va ular haqida fikrlar bildirdilar [Prušek 1954: 453]. Masalan, bunday manbalar qatoriga “Kansanasara” ( ñcanas ), “Buddaviylikning afzalliklari to‘g‘risidagi she’r”, “Priyankara” (“Priyankara”) singari asarlarini kiritishimiz mumkin. “Priyankara” asari Buddaviylikni targ‘ib qiluvchi shaxzoda-bodisatv haqida bo‘lib, afsonaga ko‘ra shaxzoda o‘z suyaklarini (nima uchunligi ma'lum emas), terisini yozish uchun, qonini siyoh sifatida foydalanish uchun, barchasini budda - 135 - yo‘lida qurbon qiladi”. Shunday toifadagi asarlaridan yana biri, “Saddanta” (“Saddanta”) parchasining boshqalaridan farqi uning xitoy va toxar tillaridagi variantlarining ham borligidadir. Afsonaga ko‘ra Bxadra (urg‘ochi fil nomi) avvalgi hayotida sevgilisining unga e'tibor bermasligidan qiynaladi. Shu sababdan sevgilisiga nisbatan nafrat paydo bo‘ladi. Budda dini qoidalariga ko‘ra, yana u qayta tug‘ilgan paytda u baquvvat go‘zal fil bo‘lib dunyoga keladi va qirol Braxmadattidan uni o‘ldirishni talab qiladi. Uni o‘ldirilishi topshirilgan ovchi matnda sof qadimgi turkiy tilda qirolga quyidagicha murojaat qiladi: yag‘ïz yir ärkligi ulug‘ïlïg‘ (Qo‘ng‘ir yer erkni ulug‘laydi). Voqaelar rivojiga ko‘ra, Kasaya (Muqaddas libos) libosini kiygan ovchi nagapushpa ( ) gullari ichiga berkinishi Buddaviylikdagi mifologik obraz Maytreya kultiga ishora hisoblanadi. Garchi urg‘ochi fil ogohlantirgan bo‘lsada, bu libosdagi ovchini ko‘rsada undan hayiqmaydi. Chunki, Maytreyagina shu libosda yuradi va hayvonlarga zarar keltirmas edi. Ovchi mo‘ljalni aniq oladi. Og‘riq azobli, nafrati kuchli bo‘lsada, fil oltita og‘iz shohini ovchi sug‘urib olishiga chidaydi. Buni ko‘rib turgan budda ilohlari filning bu harakatlari zamirida, ya'ni azob nafratni yengish yo‘li orqali Indra va Braxma darajasiga chiqishni maqsad qilmaganmikan degan gumonga boradilar. Fil ularning gumonlariga qarshi turib: “Agar men Sansara (San ) sardori bo‘lsam va menda og‘riq azobli, nafrat kuchli bo‘lsada uni ovchiga nisbatan qo‘llamasam, albatta ohirda sug‘urib olingan oltita og‘iz shohim qaytarilmaydimi!”(Matn shu yerda tugaydi) [Müller 1910: 52-61]. “Kalmasapada va Sutasoma” ( da va Sutasoma”) parchasida: hoqon yarim odam va yarim yo‘lbarsdan paydo bo‘lib, odamxo‘rga aylanib ketadi. O‘z so‘zida turadigan hoqonni ko‘rib hayron bo‘ladi. U bittagina “Budda” degan so‘zni eshitsa, kifoya uning amallariga kirishib ketadi: “Budda go‘zal. Agar ular yerga tushsalar, og‘ir Ulug‘-yer Tangri titraydi (ag‘ïr ulug‘ yir tangri qaltrunï). Ular ortiqcha olqishlar e'tibor bermaydilar va h.” [Müller 1910: 52-61]. Yuqoridagi parchalardan qisman fikrlarni anglab olish mumkin. Bularning ayrimlari katta bir hikoyaning kichik qismi bo‘lsa, ayrimlari kichik syujetlarga asoslangan parchalardir. Olimlarning fikricha, mana shunday shakl va mifologik qahramonlarning ma’lum bir hayvonlar obrazida kelishi turk-budda adabiyotning o‘ziga hos tomonlaridan biri hisoblanadi. Ushbu parchalarning ayrimlarini boshqa turkiy bo‘lmagan tillarda ham namunalarining borligi aniqlangan. Ayrim matnlar qiyoslanganda turkiy tildagi variantlari ancha boyitilganligi ko‘zga tashlangan. Demak, bu asarlar tarjima bo‘libgina qolmay, alohida o‘ziga hos tomonga ega qadimgi turkiy yozma adabiy - 136 - an'analar va afsonaviy qahramonlari bilan boyitilgan parchalar desak mubolag‘a bo‘lmaydi. Yuqoridagi kabi parchalardan tashqari hajman katta, adabiy normalarga javob beradigan hikoyalar ham uchraydi. Bularning ayrimlari asar tarkibida bo‘lsa, ayrimlari o‘zi alohida hikoya tarzida uchraydi. Ayniqsa “Oltun yorug‘” asari tarkibidagi “Och yo‘lbars” hikoyasi diqqatga sazovordir. Undan tashqari “Shahzodalar Qalyanamqara va Papamqara haqida qissa” haqidagi hikoya ham o‘ziga hosligi bilan ajralib turadi [Pelliot 1914: 225-272]. Uning E. Shavan [Chavannes 1914: 469]. tomonidan o‘rganilgan xitoycha, I.Y. Shmid [Schmidt: 230-252, 262-282]. va F.A. Shifner [Schiefner 1906: . 279- 285]. tomonidan tadqiq qilingan tibetcha variantlari mavjud bo‘lib, matnlari o‘zbek tiliga tarjima qilinmagan. Qadimgi turkiy adabiyotda Budda dini mifologik obrazlari ko‘pchiligi samoda tasvirlangan bo‘lsada, yerdagi bo‘layotgan voqyealarga ham o‘z munosabatini bildirganlari haqidagi parchalarni yuqorida ko‘rib o‘tdik. Yuqorida aytib o‘tilgan hikoyalarga nisbatan mukammal syujetga ega bo‘lgan, voqyealari g‘orda bo‘lib o‘tadigan hikoya ham mavjud. Miflarga ko‘ra bunda Atavaka nomli shaytonning Buddaga qarshi kurashi tasvirlangan. Voqyea va syujetlarning yerga ko‘chishi yangi bir madaniy hodisa – qadimgi turkiy miniatyura san'ati syujetlarining boyishiga sabab bo‘ldi. Aslini olganda, Sharqiy Turkistondan topilgan barcha qadimgi turkiy miniatyurada shunday syujetlar kuzatiladi. Tadqiqotchilar fikricha, miniatyuralarda barcha voqyealar bir makonda yuz berganligi, obrazlarning bir joyda jamlanganligi yana bir madaniy hodisa teatr san'atiga turtki bo‘ldi. Shunday xulosani buddaviylikning Vaybxastika maktabi vakillariga tegishli “Maytrismit” (“Maitrisimit”) asarining qadimgi turkiy variantiga nisbatan ham aytishimiz mumkin [Gabain 1957]. Ayrim olimlarning fikricha, asarda drammaturgik elementlarning borligi, qadimgi turkiy teatr san'ati boshlanishi va rivojiga katta hissa qo‘shganligi bilan izohlanadi. Sharqiy Turkistonning Sunjou hududidan topilgan adabiy manbalaning ko‘pchiligiga xitoy yozuvida “agama” degan belgilar qo‘yilgan. Bu manbalar Turfandan topilgan manbalardan farq qiladi. Bular klassik tarzdagi sutralar deb atalsada, xitoy variantlariga uyg‘ur yozuvida izohlar bitilganligi bilan ajralib turadi. Ana shunday manbalardan sirasiga, Sankt-Peterburgda saqlanayotgan rohib bo‘lmagan oddiy inson Domoguch Sali to‘plagan manbalarni ham kiritish mumkin. Manbani o‘rgangan olimlar fikricha, matnlar kelib chiqishi xususiyatiga ko‘ra Markaziy Osiyo maktabiga hos. Ularda - 137 - tijoratchilar va karvondagilar xavfni oldini olish uchun o‘qishga mo‘ljallangan duolar mavjud [Radloff 1911: 43]. Qadimgi turk-budda adabiyotining eng yetuk namunasi shubxasiz “Oltun yorug‘” asaridir. “Oltun yorug‘”asarining qadimgi turkiydagi to‘liq nomi “Altun onglug, yaruq, yaltiriqligh, qopta kötülmsh nom ïlïkï atligh nom bïtïg – Oltin rangli, yorug‘, yaltiroq, hamma (narsa)dan ustun turadigan no‘m bitigi” deb nomlanib, hozirgacha “Oltun yorug‘” deb nomlanib keladi. Asarning sanskritcha nomi “Suvarnaprabxasa”dir. Asar turk-budda adabiyotiga katta xissa qo‘shish bilan birga, bir necha asrlar davomida turkiy xalqlar ma'naviy barqarorligi uchun xizmat qildi. “Oltun yorug‘” asari buddaviylik qonunlaridan iborat bo‘lib, asliyati qadimgi Hindistonda shakllangan buddaviylikning uchta mazhabidan biri – maxayana mazhabini targ‘ib qilish maqsadida yaratilgan. Maxayana – qadimga turkiyda ulugh kolungu, ya’ni “katta g‘ildirak” ma'nosini bildiradi. Asarni 1910 yilda S.ye. Malov Sharqiy Turkistonning Gansu viloyatiga qarashli Suchjou yaqinidagi sariq uyg‘urlar yashaydigan Vungshigu qishlog‘idagi buddaviylar ibodatxonasidan topgan [ 1982: 147]. Tadqiqotlardan natijasida asarni qadimgi turkiy tilga olim, tarjimon, sinolog Singqu Seli tudung [Tekin 1965: 29-33; Barat 1990: 155-166; Hamilton 1984: 425-437] tarjima qilganligi ma'lum bo‘lgan. Hozirda bu nusxa SanktPeterburgning Osiyo muzeyida saqlanadi. Bu asarni birinchi marta V.V. Radlov va S.ye. Malov eski uyg‘ur-turk alifbosida chop ettirganlar [ 1913]. Asarning avvalgi nashrlari sanskrit, xitoy, toxar, turkiy, tibet tillarida bo‘lsa, endilikda zamonaviy bo‘lgan nemis, rus, turk, uyg‘ur, o‘zbek, mo‘g‘ul, manchjur tillariga tarjima qilindi. XX asr boshlaridan hozirga qadar, bir nechta turkolog olimlar asar tili, tuzilishi, tarjimasi, tabdili ustida tadqiqotlar olib bordilar. Xususan, S.ye. Malov, V.V. Radlov, V.K. Myuller, V. Bang va A. Gaben, G. yelxers, R. Finch, P. Zieme, K. Roxborn, G. Shimin, R.R. Arat, S. Chig‘atoy, Ch. Qoya, Sh. Tekin, Q. Barat, N.A. Rahmonov, Q. Sodiqov kabi olimlar ishlarini takidlab o‘tish lozim. E.R. Tenishev 1953 yili “Oltun yorug‘” grammatikasi bo‘yicha nomzodlik dissertatsiyasini himoya qilishi bilan birga, asarni “Qutadg‘u bilig” bilan qiyosladi [ 1970: 24-31]. “Oltun yorug‘” asri ham o‘zida keng duolar matnini jam qilgan. Hajman ”, “Tsi-in- ombitig” (“ - ïlakantha(ka) Sutra), “ äkiz yükmak yaruq), “Miao fa lian hua jing zan”. “ ” - 138 - qisqa tavba duolari Utret xonim, Qutlug‘ xonim, uning o‘g‘li va qizi va boshqa dindorlar topshirig‘iga binoan kitobiy yorliq sifatida yozilgan. Biroq, asarda faqat sudurlar emas, balki mifologik unsurlar, afsona va hikoyatlar ham bor. Shuning uchun asar janriga baho berilayotgan miflar, afsona va hikoyatlarni ham ko‘zdan qochirmaslik kerak. Qadimgi turk-budda adabiyotiga oid manbalarning ko‘pchiligida “Maytrisudur” (“Maitrisudur”) asari tilga olinadi. Hozirgacha bu asar topilgan emas va uning qadimgi turkiy tildagi varianti borligi haqida ham fikr aytish qiyin. Asar Maytreya kulti haqida ekanligini V.V. Radlov va S.ye. Malovlar ta'kidlab o‘tgan. Asarda: “Quyosh xudosiga ishonch, bizning do‘stimiz va yordamchimiz, bu dunyoga kelishi kutilayotgan Mayrteyaga ham” kabi duolar uchraydi [Radloff 1928: 177]. Ibodat paytida duolar so‘ngida Mayrteyadan najot so‘rab duolar qilishgan. Ayrim duolarda esa Maytreyadan so‘ng Amitabi Buddalari nomi ham tilga olingan. Amitabi Buddalarining ismlari mavjud ro‘yxat “Abitaki”, xitoycha “A-mi-to- nomlari bilan kichik parcha sifatida saqlanib qolgan. Uning ayrim parchalari Pekinda, Parijda, Anqaradagi kutubxonalarda saqlanadi. Bu parchalar Xitoy tilidan kengaytirilib tarjima qilinganligi bilan ajralib turadi [Nanjio 1883]. Keyingi davr turk-budda adabiyotiga oid apokrifik sutralardan iborat manba “Sakkiz yukmak” (“Säkiz yükmak”) asari hisoblanadi. Ayrim manbalarda “Säkiz yükmak yaruq nom” deb ham ataladi [Elverskog 1912: 12]. “Säkiz yükmak” xitoy manbasi “Fo-shuo-payang-shen-ch`ou-king” asarining so‘zma so‘z tarjimasi hisoblanadi. Asarning ko‘plab qo‘lyozma va ksilograflari Berlin, London, Tokio, Sankt-Peterburg fondlarida saqlanadi. Bundan tashqari Xuan Venbida [Huang 1958] va braxmi yozuvidagi variantlari ham ma'lum. Asar matni budda aqidalari qisqasacha formulalari, budda meditatsiyasi, rohibning kundalik ehtiyojlari qanday bo‘lishligi, Xitoyda qo‘llanib kelingan uy-ho‘jaligini yuritish bo‘yicha tavsiyalardan tashkil topgan. Bundan tashqari, gullar va hayvonlar tasviri tushirilgan to‘rt kvadratli, kosmogonik miflarga asoslangan makro va mikrokosmos haqida xulosalar, klassik sutralaga xos sehrgarlik kosmogonik formulalari yoritilgan. Shunday qilib, asar ko‘p qirrali va ayni damda juda qisqa, har qanday odam qiyinchiliksiz tushuna oladigan shaklda bo‘lgan. Shuning uchun ham, asar o‘z davrida mashxur va ko‘p joylarga tarqalagan [ - 1986: 294-344]. Qadimgi turk-budda adabiy manbalaridan biri “yetikan sudur” (“Yetikän sudur”) [Ligeti 1954: 397-404]. (“yetti yulduzlar turkumi (burji) haqida sutra”) deb ataladi. Asarning bir nechta qo‘lyozmasi va nusxalari saqlanib qolgan bo‘lib, 1328 yilda qadimgi turkiy tilga tarjima - 139 - qilingan. Manbaning 1328 yilda hamda 1373 yilda ko‘chirilgan nusxalari mavjud. Tantraga asoslangan matnlar asosan kosmogonik miflarlardan tashkil topib, yulduzlar burjiga murojaat orqali fol ochish va magiya qilish uchun kerak bo‘lgan. Sankt-Peterburgda saqlanayotgan “Arya rajavavadaka” (“Arya ) ksilografi ham turk-budda manbalaridan biri hisoblanadi. Asar yaxshi tushunarli turkiy tilda yaratilganligi, matniga e’tibor berilganda so‘zlar o‘rtasi va oxirida tilshunoslik nuqtai nazaridan t/d, s/z va q/ kabi o‘zgarishlar bo‘lganligini ko‘ramiz. Bu esa matnni zamonaviy turkiy tillarga fonetik, leksik tomondan yaqinlashtirib, asarni keyingi davrlarga tegishli ekanligini ko‘rsatadi. Asar Buddaning Koshal xukumdori Prasenadjitga va'zi voqyeasini o‘z ichiga oladi. Qadimgi turk-budda adabiyotida tavba uchun duolar to‘plamlari ham bor. Har bir dinda kuzatilgani kabi buddaviylikda ham tavba qilish duolari majud. Shunday duolar jamlangan matnlar diniy maqsadda to‘plangan bo‘lsada, bulardan adabiyot uchun ham kerakli xulosalarni chiqarish mumkin. Rohib va ayol rohiblar uchun duolar bo‘lsada, ularni yozma qayd etish qiyinchiliklar keltirib chiqargan. Chunki, tavba uchun duolarni amalga oshirish va ibodat paytini oddiy odamlarga kuzatishga ruxsat berilmagan. Masalaning ikkinchi tomoni, duolar sanskrit yoki boshqa tillarda bo‘lgan. Shu sababdan ularni tarjima qilish to‘g‘ri emas deb hisoblangan. Qadimgi turkiy tilga tarjima qilishdan yagona maqsad, ularni oddiy turkiy tilli xalqlar orasida targ‘ib qilish va yoyish uchun kerak bo‘lgan. Oddiy dindor bulmagan odamlar uchun muljallangan qadimgi turkiy matnlar ham katta hajmni tashkil qiladi. “Kshanti qilg‘iliq nom” (“Kšanti qïl ) nomli tavba uchun duolar to‘plami xitoy manbasi “Ts’u-pei-tao-ch`ang ch’an-fa”ning turkiy tilga tarjimasi hisoblanadi. Asar xitoy tilidan milodiy I asrda Buxorolik (ayrim manbalarda Parfiyalik deyiladi) rohib An Shigao tomonidan tarjima qilingan [Ligeti 1954: 166]. Yuqoridagi manbalarining barchasi sutralar, rivoyatlar, parchalar va hakozo shunga o‘hshash asrlar haqida edi. Vaqtlar o‘tishi bilan ularni to‘g‘ri o‘qish, sanskritdagi termin va ismlarni tarjimalarini hatosiz qoldirish, umuman, filologik bilimlarga ehtiyoj tug‘ildi. Turli asarlardan ibratli so‘zlar yig‘ilgan, sanskrit-qadimgi turkiy matnlar to‘plamlari paydo bo‘ldi. Hususan, “Udanavarga” ( ), “Samyuktagarma” (“Samyuktagarma”), “Mahavagga” ( ) asaridan parcha va sanskrit-qadimgi turkiy parallel matnlar, “Mahavadanasutra” ( ), buddaviylikka aloqasi bo‘lmagan bir hind poemasini sanab o‘tishimiz mumkin. Bularning barchasi braxmi yozuvida yozilib, keyingi davr, taxminan X asrga tegishli deb hisoblanadi [Bang 1930]. Asarlarni xatosiz keyingi avlodlarga yetkazish uchun bir qancha ishlar olib borildi. Qadimgi turkiylar, xususan Uyg‘ur davlatlarida olib borilgan ishlar bunga misol bo‘la oladi. Bu davrda o‘ziga xos, xattoki, akademiya deb atashimiz mumkin bo‘lgan maskanlarda sanskrit, so‘g‘diy, sak-toxar, xitoy tili va yozuvi bilimdonlari, stilistika, fonetika, dogmatika ustalari faoliyat yuritdilar. Olimlar bu fikrlarga IX-XIII asrdagi matnlarni o‘rganish orqali kelganlar. Qadimgi turk-uyg‘ur olimlari boshqa tillardagi matnlarni o‘qish, o‘rganish uchun ham jalb qilingan [Julien 1849: 366]. Yuqoridagi fikrlarda ko‘rib o‘tganimizdek turk-budda adabiyoti manbalari juda keng. Ular ichida turli adabiy janrlar, maqollar, fol kitoblari, qo‘shiqlar, yig‘i qo‘shiqlari, hikoya va hikoyatlar, sutralar, she'rlar, tavba duolari, magik-afsungarlik matnlari kabilarni ko‘rishimiz mumkin. Hozirda yuqorida sanalgan ko‘p asarlar matnlari bilan shaxsan tanish bo‘lmasakda, umumiy obzor tarzida turk-budda adabiyoti o‘zagi hisoblanuvchi mifologik manbalari sifatida tilga olib o‘tishni maqsadga muvofiq deb bildik. Qadimgi turk-budda adabiyoti asosan, Sharqiy Turkiston, Xitoyga chegaradosh Islom dini yetib bormagan Janubi Sibir va Oltoy turkiy xalqlarida rivojlandi. Shuning uchun ham, Oltoy turkiylari miflarida buddavilik dini obrazlari ko‘zga tashlanadi. Miflarda yer osti hukmdori Erlik xonning yordamchilar Mangdashira, Mayto‘ra nomlari uchraydi. Mangdashira obrazi shimoliy buddaviylikdagi besh dxayani-boddistavi Mandjushri, Mayto‘ra esa inson qiyofali beshinchi budda Maytreya nomi bilan bog‘liqligi manbalarda qayd qilingan [ 1984: 24, 42]. Demak, turk-budda adabiyoti turkiy xalqlar hayotiga buddaviylik kirib kelgandan keyin rivojlandi. Buning natijasida bir nechta asarlar tarjima qilindi va o‘ziga hos tarjima bo‘lmagan asarlar ham yaratildi. Asarlar tarkibiga buddaviylik obrazlari bilan birga qadimgi turkiy xalqlarga aloqador mifologik unsurlar kiritilib, boyitilib borildi. Buning natijasida, III-VII asrlarni o‘z ichiga olgan, ayrim hududlarda XI asrlargacha davom etgan buddaviylik, manixeylik, Ko‘k Tangri dini (tangrichilik) va shomonlik g‘oyalarni o‘zida mujassamlashtirgan assimilyasiyaga uchragan, sinkretik shakldagi adabiy maydon yuzaga keldi.