Izbullaeva indd

Ж
алолиддин
 Р
умий
 
асаРлаРида
 
юксак
 
маънавиятли
 
шахс
 
таРбияси
 
14
Пишгилу ўзгарма ҳеч, манзур бўл,
Сен чу Бурҳони Муҳаққиқ, нур бўл
19
, – 
дея устози шарафига мисралар келтиради ва яна “Фиҳи мо 
фиҳи”да “Саййид Бурҳониддиннинг – бир ишқи, бир дарди, 
бир жаҳди, билим ва амали бор”
20
, – дейди.
Саййид Бурҳониддин Жалолиддинни умри охирида қирқ 
кунлик узлат синовидан ўтказади. Узлат синовининг охирги 
қирқинчи кунида Шайх Жалолиддиндан хабар олиш учун ки-
ради, ёдига беихтиёр “Қуръон” “Сизга бу дарсдир, вале сиз бе-
хабар” ояти тушади. Унга жавобан Жалолиддин шундай жавоб 
беради:
Нарса йўқким, хорижи олам эрур, 
Ҳар не истарсан, ўзингда жам эрур...
21
Шайх ўшанда “Мавлонода ғурур ва худбинликдан асар ҳам 
қолмаганини, у энди ўзи бошқа соликларга муршид бўлиш да-
ражасига етгани”
22
ни англайди, яъни Румийнинг калом илми-
ни ўзлаштирган ва жадалу тортишувларда иштирок этадиган 
олим бўлиб шаклланганини сезади. Румий Дамашқда буюк 
фиқҳ олими Ибн ал-Адим, Ҳалабда ҳадис, тарих, фалсафа, ка-
лом ва илми бадеъ алломаларидан бўлмиш Умар Бинни Аҳмад 
бинни Ҳиббатуллоҳ қўлида таҳсил олади. Аммо бу илми руҳсиз 
танадан иборат бўлиб, қуруқ сўзлардан нарига ўтмайдиган, 
тил ва ақл доираси билан чегараланган эди. 
Давлатшоҳ Самарқандийнинг келтирган ривоятига 
қараганда, Мавлоно дарс берадиган тўртта мадрасанинг би-
рида тўрт юз нафар тингловчи унинг дарсларига қатнашган 
экан
23
. Румий “Маснавийи маънавий” номи билан шуҳрат 
қозонган шеърий асари билан калом илмида катта инқилобни 
юзага келтирди. “Маснавий”ни тилга олганда ақл зудлик билан 
“Мавлононинг Маснавийси” деб ҳукм чиқаради... “Мавлоно” де-
19
Жалолиддин Румий. Маснавийи маънавий / Форсийдан Ўзбекистон халқ 
шоири Жамол Камол тарж. –Т.: “MERIYUS” XHMK, 2010. –Б. 168.
20
Жалолиддин Румий. Ичиндаги ичиндадур / Улуғбек Ҳамдам тарж. –Т.: 
Янги аср авлоди, 2003. –Б. 104.
21
Радий Фиш. Жалолиддин Румий: тарихий-биографик роман / Русчадан 
Ж.Камол тарж. –Тошкент: Адабиёт ва санъат нашриёти, 1986. –Б. 154.
22
Муҳаммад Истеъломий. Илоҳий ишқ куйчиси. “Маснавий”га муқаддима. 
(Мавлоно Жалолиддин Муҳаммад Балхий) / Форс тилидан Жаъфар 
Муҳаммад таржимаси. –Теҳрон, 2001. –Б. 18.
23
Ўша жойда. –Б. 19.

---

1-БОБ. Жалолиддин Румий шахси ва илмий меросини ўрганишнинг педагогик асослари
15
ганда эса у ҳазрат назарда тутилади”
24
. Ўша вақтнинг тақозоси 
ва ўзидаги истеъдод имконига қараб Румий керакли маълу-
мотларни тақдим этишда назм услубига эътиборини қаратди. 
Жалолиддин Румий яшаган замон ва маконда, илмий ва ада-
бий доираларда форс тилида ижод қилиш, шеърлар битиш 
урф бўлган эди. Ўша вақтнинг таомилига кўра айни шу услуб 
муносиб саналар эди. Бошқа услублардан кўра буниси устун 
турар эди. Одамларда ҳам айни шеърий асарларга қизиқиш 
ва уларнинг қадрини юқори билиш истеъдоди шаклланган 
эди. Румийдан олдин ўтган кўзга кўринган намоёндалар ҳам 
худди шу услубни танлаган эдилар. Уларнинг Ислом оламида 
ном қозонган асарлари айнан форс тилида ва шеърий услуб-
да битил ган эди. Улардан бири машҳур шоир Саноий Ғазнавий 
(1048–1140)нинг “Ҳадиқат ул-ҳақиқат” (Ҳақиқат боғлари) ном-
ли китоби эди. Иккинчиси Румийнинг маънавий устози машҳур 
сўфий шоир Фаридуддин Аттор (1145-1221)нинг “Мантиқ ут-
тайр” асари эди. Бу икки китобнинг жамиятдаги таъсири ҳар 
қандай қуруқ фалсафий ва қуруқ илмий китобдан кўра кучли 
эди. Одамлар мазкур икки китобни ҳайрат билан ўқишар эди. 
“Ҳадиқат ул-ҳақиқат” ва “Мантиқ ут-тайр” ислом оламида кенг 
тарқалган ва манзур бўлган китоблардан эди. 
Мавлоно Жалолиддин Румийнинг ҳаёти ва ижодини таҳлил 
қилиб ўрганган олимларнинг таъкидлашларича, у киши-
нинг шогирдлари Ҳисомуддин Чалабий ва мазкур икки китоб 
“Маснавий”нинг яралишига сабаб, қўлланма ва ўрнак бўлган. 
Бундан ташқари, асарда Ғаззолий, Муҳаммад бин Мунаввар, 
Саълабийларнинг асарлари ва Рўдакий, Фирдавсий, Анварий, 
Ҳақонийларнинг шеър, қасида девонларидан фойдаланилган. 
“Маснавий”да машҳур мутасаввиф шоир ва аллома Ҳаким 
Саноий ҳақида гапириб ўтилган бўлиб: “Агар муслимият Са-
ноийнинг улуғлигини кўра билсайди, жамики мўминларнинг 
бошидан қалпоғи тушарди”, – дейилган
25
. Эрон олими Тақий 
Пурномдориённинг ёзишича, ХI асрнинг охирларида “Саноий 
бошлаб берган ирфоний шеър Аттор туфайли шаклланган 
бўлса, XIII асрга келиб Мавлавий ижоди билан камолга етди”
26
. 
24
Аҳмад Афлокий. Маноқиб ул-орифин. –Теҳрон, 1896. –С. 297.
25
Жалолиддин Румий. Маснавийи маънавий / Форсийдан Ўзбекистон халқ 
шоири Жамол Камол тарж. –Т.: “MERIYUS” XHMK, 2010. –Б. 62.
26
Тақий Пурномдориён. Мавлавий шериятида “мен”даги “мен”лик ва матн
-
даги ноанъанавийлик // “Сино” журнали, 2001 йил, Баҳор (1). –Б. 3.

---