Ш. З. Умарованинг таҳрири остида

 
1.1. Ибтидоий жамоа ва қуллик даврида фармацевтиканинг 
ривожланиши 
Милоддан аввалги III-II минг йилликдаги патриархат даврида, чўпон, 
сурувни томоша қилиб, ўсимликларнинг ҳайвонларга терапевтик таъсирини 
пайқади. У ҳайвонлар феълини кузатиш натижасида олган малакасини 
инсонларга ҳам татбиқ этди. Оғриқни қолдирувчи таъсирга эга паслён каби 
ўсимликлар дастлабки доривор ўсимликлардан бири сифатида эътироф 
этилган; жуда эрта, ошқозон трактида қитиқловчи таъсир қилувчи 
ўсимликлар ҳам ажратиб олинди. Шу даврда, кўкнори, тамаки ва наша каби 
ўсимликларнинг наркотик (гиёҳвандлик) хусусиятлари маълум бўлди. 
Овчиликнинг ривожланиши билан ҳайвонот манбаларидан келадиган 
дорилар пайдо бўлади: ёғ, қон, суяк илиги; кейинчалик даволаниш мақсадида 
алоҳида органлар, масалан, жигарни қўллашни бошладилар. Шу билан бирга, 
жароҳатларда ибтидоий ёрдам бериш ҳам ривожланди. Ибтидоий одам 
фойдалана бошлаган кўпчилик нарсалар ҳали ҳам қўлланилмоқда: масалан, 
эфедра доривор ўсимлик сифатида 5 минг йил илгари Хитойда маълум эди. 
Кинчона (хинин) дарахтининг шифобахш хусусиятларини инклар топган. 
Улар биринчи бўлиб тропик безгакда бу дарахтнинг кукуни ва пўстлоғини 
ишлатишган. Баҳорги тоғрайхон (горицвет) билан сувчечак (водянка) ва 
нафас қисилиши (отдишка)ни даволашган. 
Патриархат даврида ҳаётий неъматлар манбалари ҳақида одамларнинг 
фикри ўзгарди. Афсун ўқиш, сеҳргарлик, иссиқ-совуқ қилишга ишониш кенг 
тарқалди. – Тегишли кийимларда рақслар, гонг, чилдирма, ҳайқириқлар каби 
сингдириш ва қўрқитиш воситалари ишлатилган. Ёвуз руҳни танадан 
чиқариб юбориш учун, кўпинча беморга овқат ва сув берилмаган. 
Беморлардан ёвуз руҳ чиқарилгунга қадар калтакланган, игна санчилган. 
Ибтидоий одамлар ёвуз руҳ инсон танасига озиқ-овқат билан кириб 

---

18 
боришига ишонишди, шунинг учун беморга қустирувчи препаратлар 
берилди. Кўпинча шаман табиблари махсус усул ва дори воситалари 
комбинацияларини қўллашган: ошқозон-ичак касалликларини даволашда 
беморга аччиқ ўтлардан олинган дамламаларни ичиш учун беришган, бошқа 
касалликларда эса қичитқи билан саваланган, беморнинг танасини тилиниб, 
тилинган жойга қичитқи ўт суркалган. Одамлар даволаниш учун сеҳрли 
таъсирга эга бўлган фетишлар, туморлар, амулетлардан фойдаланишган. 
Шундай қилиб, ибтидоий жамоа тизими даврида тиббиёт ва 
доришунослик 
ибтидоий 
одамларнинг 
ривожланишининг 
барча 
босқичларида улар фаолияти натижасида пайдо бўлган ва ривожланган. 
Ҳусусан, табиблик ва дорилардан фойдаланиш энг қадимги даврларда пайдо 
бўлган ва жамиятнинг эволюцияси билан ўзгариб борган ва такомиллашган.