T oshkent axborot texnologiyalari universiteti

O’QUV-USLUBIY MAJMUA FIZIKA 
––––––––––––––––––––––––––––––{ 63 }–––––––––––––––––––––––––––––– 
O’zgaruvchi tezlikni differentsiallasak, quyidagiga ega bo’lamiz: 
, 
, 
Demak, tezlanish vektori 
, 
va 
birlik vektorlar tekisligida yotar ekan. 
ifodadagi birinchi had : 
, 
aylanaga urinma bo’lgani uchun 
– 
tangentsial tezlanish
deb ataladi. 
Ikkinchi had esa:
, 
normal tezlanish
deb ataladi va 
u
markazga 
qarab yo’nalgan bo’ladi. Shunday qilib, umumiy holda 
- tezlanish tangentsial va normal 
tezlanishlarning geometrik yig’indisidan iborat bo’ladi 
, 
dt
d
dt
d
dt
d
a















)
(
n
r
dt
d





n
r
dt
d
a






2



a



n





dt
d
a
t

n
r
a
n


2


a

n
t
a
a
a






---

O’QUV-USLUBIY MAJMUA FIZIKA 
––––––––––––––––––––––––––––––{ 64 }–––––––––––––––––––––––––––––– 
Tangentsial tezlanish
tezlikni miqdor jihatidan o’zgarishi hisobiga paydo bo’ladi. 
Normal tezlanish
tezlikning yo’nalishi o’zgarishi hisobiga paydo bo’ladi. 

---

O’QUV-USLUBIY MAJMUA FIZIKA 
––––––––––––––––––––––––––––––{ 65 }–––––––––––––––––––––––––––––– 
2-MA’RUZA: ILGARILANMA HARAKAT DINAMAKASI 
REJA: 
1.
 
Kuch. Massa. Impuls. Tabiatda kuchlar 
2.
 
Nyutonning birinchi qonuni va inertsial sanoq tizimlar 
3.
 
Nyutonning ikkinchi qonuni - harakat tenglamasi 
4.
 
Nyutonning uchinchi qonuni 
Moddiy nuqta dinamikasi 
O‘tgan paragraflarda ta’kidlashimizcha, kinematika jismlar harakatini uning kelib chiqish 
sabablarini e’tiborga olmay o‘rganadi, degan edik.
 
Dinamika
 
esa jismlar harakatini uning kelib chiqish sabablarini bilgan holda 
o‘rganadi. Dinamika asosida Nyuton qonunlari yotadi. 
Nyutonning birinchi qonuni .
Nyutonning bitinchi qonuni – Jism o’zining tinch 
holatini yoki to‘g‘ri chiziqli tekis harakatini tashqaridan boshqa jismlar ta’sir etmagunicha 
saqlab qoladi . 
Jismlarning o‘zini tinch holati yoki to‘g‘ri chiziqli tekis harakatini saqlab qolish 
xususiyati, jismlarning 
inertsiya xususiyati
 
deb ataladi. 
Shuning uchun, Nyutonning birinchi qonuni, 
inertsiya qonuni
 
deb ham ataladi.
Mexanik harakat nisbiydir va uning xususiyatlari sanoq tizimiga bog‘liq bo‘ladi. 
Nyutonning birinchi qonuni istalgan sanoq tizimida bajarilavermaydi, shuning uchun bu 
qonun bajariladigan sanoq tizimlari 
inertsial sanoq tizimlari
 
deb ataladi. 
Boshqa sanoq tizimlariga nisbatan o‘zining tinch holatini yoki to‘g‘ri chiziqli tekis 
harakatini saqlayoladigan sanoq tizimlari 
inertsial sanoq tizimlari
 
bo‘la oladi. 
Koordinata boshi Quyosh markaziga joylashgan geliotsentrik sanoq tizimini juda 
katta aniqlik bilan inertsial sanoq tizimi deb hisoblash mumkin. Uning koordinata o‘qlari 
o‘rganiladigan planeta yoki yulduzlarga yo‘naltirilgan bo‘ladi.
Xuddi shuholat uchun, Yer bilan bog‘langan sanoq tizimi inertsial sanoq tizimi bo‘la 
olmaydi, chunki Yer nafaqat Quyosh atrofida, hattoki o‘zining o‘qi atrofida ham aylanishini 
hisobga olish zarur. AmmoYerdagi mexanikaviy harakatlar uchun Yer bilan bog‘liq bo‘lgan 
sanoq tizimini inertsial sanoq tizim deb hisoblash mumkin. 
Tajribalardan ma’lumki, bir xil ta’sir ostida turli jismlar o‘zining harakat tezligini bir 
xil o‘zgartirmaydi, boshqacha qilib aytganda, har xil tezlanish qiymatlariga ega bo‘ladilar. 
Tezlanish faqat ta’sir kuchiga bog‘liq bo‘lmay, jismning o‘zini xususiyatiga, ya’ni 
massasiga ham bog‘liqdir. 
Jismning massasi
– materiyaning asosiy xususiyatlaridan biri bo‘lib, uning inertsial 
vagravitatsiyaviy xususiyatlarini belgilaydi. 

---