1 Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги тошкент архитектура қурилиш институти

Т.Ф.Морозов
нинг 
“Ўрмон 

---

9
 
тўғрисидаги таълимоти” (1912 йил) ва В.Н.Сукачевнинг “Ўсимлик гуруҳлари 
ҳақидаги таълимотга кириш” (1915 йил) асарлари муҳим аҳамият касб этди. 
Ҳозирги замон назарий экологиясининг ривожланишига инглиз олими 
Ч.Элтоннинг “Ҳайвонлар экологияси” китоби (1927 йил) ҳам катта таъсир 
кўрсатди. 
ХХ асрнинг 1920-1930 йилларида академик 
В.И.Вернадский 
биосфера 
тўғрисидаги таълимотни яратиб экологияни ривожланишига катта ҳисса қўшди. 
1930-1950 йилларга келиб, экосистема доирасида моддалар айланиши ва 
энергия оқимини ўрганиш сингари умумэкологик муаммолар кўтарилди. 
1940-1950 йилларда Т.А.Работнов ва 1960 йилларда А.А.Уранов 
ўсимликларнинг популияциялари тўғрисидаги таълимотга асос соладилар. 
Кейинчалик чет элларда ҳам (инглиз олими Дж.Харпер) шунга ўхшаш илмий 
ишлар пайдо бўла бошлади. 1950 йилларга келиб умумий экология фани 
шаклланди. Унинг шаклланиши ва ривожланишига гидробиология соҳасида 
эришилган ютуқлар, қуруқликда яшайдиган ҳайвонлар ва ўсимликлар 
экологиясига оид тўпланган маълумотлар, экосистема ѐки биогеноценоз 
тушунчаларининг ифодаланиши, экологияни ўрганишда математик усулларнинг 
кенг жорий этилиши ва шу кабилар муҳим аҳамият касб этди. 
Ҳозирги замон экологиясининг характерли хусусияти бутун биосферани 
қамраб олувчи жараѐнларни тадқиқ этишдир. Олимлар томонидан одам ва 
биосфера ўртасидаги ўзаро муносабатлар (тасирлар) синчиклаб ўрганилмоқда. 
Бу соҳадаги халқаро биологик дастур доирасида олиб бориладиган ишлар 
1964 йилда бошланди. Унинг асосий мақсади - Ер шарининг турли хил 
жойлардаги экосистемаларнинг маҳсулдорлигини ўрганиш. Экологиянинг 
асосий вазифаларидан бири, бу одам яратган табиий ва сунъий системаларнинг 
тузилишини ҳам функционал асосларини миқдорий усуллар ѐрдамида батафсил 
ўрганишдан иборат. Индивидларнинг жойлашишини популяциянинг ѐши, 
жинсий ва экологик тизимини ўрганиш ҳам экологиянинг вазифасидир. Бунда 
қишлоқ ва ўрмон хўжалиги зараркунандалари, касаллик қўзғатувчи ва 
тарқатувчилар популяциялари сонининг ўзгаришига алоҳида эътибор берилиши 
лозим. 
Марказий Осиѐ ва Ўзбекистон экология фанини ривожлантириш 
соҳасида бир қанча олимлар ўз ҳиссасини қўшганлар ва ўз мактабларини 
шакллантирганлар. 
1930 йилларда экология йўналишларига асосланган Марказий Осиѐ 
мактаби ҳозирги М.Улуғбек номидаги Ўзбекистон Миллий Давлат 
Университети қошида шаклланди. Мактаб ўлканинг биологик жамоаларини, 
уларнинг таркибий қисмларини ўрганиш билан бирга эколог мутахассислар 
тайѐрлашда, экологияни ривожлантиришда ҳам аҳамиятга эга бўлди. 
1930 йилларга келиб экологик илмий изланишларнинг натижалари 
илмий асарларда ўз аксини топа бошлади. Буларда фақат маълум жойнинг 
экологик ҳолати ҳақида гап бормай, балки экология фанининг асослари 
биоценология ва фитоценология каби соҳалари ҳам ривожлантирилди. 
Марказий Осиѐ экологларининг, айниқса, ўлканинг айрим ланд- 

---