1 Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги тошкент архитектура қурилиш институти

Абу Али ибн Сино
(980-1037 йиллар) ҳам табиий фанларнинг 
ривожига ўзининг муносиб ҳиссасини қўшган. Абу Али ибн Синонинг 
фалсафий ва илмий қарашлари “Китоб-аш-шифо” асарида баѐн этилган. Бу 
асарда хусусан, унинг ботаника, зоология, геология ва атроф-муҳит 
тўғрисидаги фикрлари ўз аксини топган. Ибн Синонинг инсон соғлиғини 
сақлаш ҳақидаги парҳѐз, гигиена тўғрисидаги хулоса ва маслаҳатлари ҳануз 
ўз аҳамиятини йўқотмаган. У барча ѐшидаги кишилар учун жисмоний 
машғулотларни тавсия этган. Ибн Сино тиббиѐт тарихида физиотерапия 
асосчиларидан бири ҳисобланади. Киши организмига ташқи-муҳит таъсири 
муҳимлигини билан аллома айрим касалликлар сув ва ҳаво орқали 
тарқалиши ҳақида фикр баѐн этган. Ибн Синонинг фалсафий ва тиббий 
илмий қарашлари унинг жаҳонга машҳур асари “Китоб аш-шифо” яъни 
“Даволаш китоби” да баѐн этилган. Бу асарда материя, фазо, вақт, шакл, 
ҳаракат, борлиқ қаби фалсафий тушунчалар, шунингдек математика, кимѐ, 
ботаника, зоология, география, астрономия, психология каби фанлар ҳақида 
фикрлар баѐн этилган. Ибн Сино тоғларнинг вужудга келиши, Ер юзининг 
даврлар ўтиши билан ўзгариб бориши, зилзилаларнинг юз бериши каби 
турли 
табиий 
жараѐнлар 
ҳақидаги 
фикрлари 
геология 
илмининг 
ривожланишига катта таъсир қилди. Шу ҳол диққатга сазоворки, Ибн Сино бир 
қатор асарларини шеърий вазнда ѐзган. 
Экологияга доир фикрларни буюк давлат арбоби, шоир ва табиатшунос 
олим 
Заҳириддин Муҳаммад Бобур 
(1482-1530 йиллар) ҳам баѐн қилган. У 
ўзининг “Бобурнома” деган буюк асарида ўсимликлар ва ҳайвонларнинг ўхшаш 
томонлари ва фарқлари ҳақида аниқ далиллар келтиради. Самарқанд, Бухоро 
ҳудудларида ўсадиган ўсимликлар (арчалар, буталар, сарв дарахтлари, 
зайтунлар, чинорлар) ва ҳайвонларнинг кўпчилиги Ҳиндистонда ўсадиган 
ўсимликлар ва яшайдиган ҳайвонларга ўхшаш эканлигини айтади. Шу билан 
бирга Ҳиндистондаги кўпгина ҳайвонлар ва ўсимликлар эндемик эканлигини 
қайд қилади. У бир мамлакат ўсимликларини иккинчи мамлакат ерларига 
ўтқазиб боғлар барпо қилган. Жумладан Қобулга шимолдан олча, 
Ҳиндистондан банан, шакарқамиш келтириб эктирган. Кейинчалик бу 
ўсимликларни Бухоро ва Бадахшонга ҳам юборган. 
Ўрта Осиѐлик буюк алломаларнинг табиат ва уни асраш тўғрисидаги 
қарашлари ҳозирги кунда ҳам ўзига хос аҳамиятга эга2. 
Экологиянинг кейинги тараққиѐти Европада XVIII асрда ўз аксини топади3. 
Шу замонда К.Линней ва Ж.Бюффонлар қимматли экологик кузатишлар олиб 

---