1 Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги тошкент архитектура қурилиш институти

Биринчи принцип – хилма-хиллик: 
биотоп шароитлари қанчалик 
хилма-хил бўлса, шунчалик биоценоз турлари кўп бўлади. Биринчи 
принципнинг пайдо бўлишига ѐмғирли тропик ўрмонлардаги катта турларни ўз 
ичига олган биоценозлар ва муҳит шароитларининг ғоятда хилма-хиллиги 
киради. 
Иккинчи принцип – четга чиқиш шароитлари: 
биотоп меъѐридан 
қанчалик четга чиқса, шунча биоценоз қашшоқлашиб боради, шунга 
қарамасдан айрим турларнинг алоҳида яшайдиган организмларнинг миқдори 
биринчи ҳолатдагига нисбатан кўп бўлади. Бу биринчи навбатда экстремал 
биотопларга тааллуқли, масалан, муҳитнинг ўта ифлосланиши билан 
изоҳланади. 
Учинчи принцип – муҳитнинг бир текис ўзгариши: 
муҳит шароитлари 
қанчалик бир текис ўзгарса ва шунча узоқ пайт биотоп ўзгармай қолса, 

---

56
 
биоценоз тобора турларга бой, вазмин ва барқарор бўлади. Бу эволюцион 
динамик принцип. Демак, биотопда қанчалик тез ўзгариш содир бўлса, 
турларнинг бу ўзгаришларга мослашиши қийин кечади ва турлар 
таркибларининг қашшоқлашишига олиб келади. 
Тўртинчи принцип – жинс тур намоѐндалари принципи: 
жинсларнинг 
бой тури, одатда биогеоценозларда ўзининг бирдан-бир намоѐндаси мавжуд. 
Табиий биогеоценозларга (бутун экотизим) кирувчи турларнинг фаолияти, 
муҳитда ўзининг мавжудлигини сақлашга йўналтирилган. Турлар муҳитни йўқ 
қилмайди, ваҳоланки бу ўз-ўзини йўқ қилишга олиб келган бўларди. 
Узоқ вақт оралиғида жамоаларнинг ажралганлик даражаси камайиши 
мумкин, экотизимда бегона турлари тарқалади. Натижада битта биогеоценоз 
аста-секин қонуний равишда бошқасига алмашади. Буни инсоннинг табиатга 
нисбатан кенг миқѐсидаги таъсирида ҳам кўриш мумкин. 
Биосфера қуйидаги моддалардан ташкил топган:
Тирик моддалар 
– ерда мавжуд бўлган барча тирик организмлар, тизимга 
тааллуқлигидан қатъий назар физик-кимѐвий бирликлар мажмуидан ташкил
топган. Тирик организмлар массаси нисбатан кичик ҳамда 2,4- 3,6·1012 
тонна (қуруқ вазнда) деб баҳоланади ҳамда ернинг бошқа қобиқларининг 10-6 
массасини ташкил этади. Шундай бўлсада, улар “сайѐрамизнинг энг қудратли 
геокимѐвий кучи”, зеро улар нафақат биосферада яшайди, балки ер қиѐфасини 
ҳам ўзгартиради. Тирик моддалар биосферада жуда нотекис тақсимланган.