Microsoft Word Saniyazova doc

1.2.Wo’z so’zlik qatlamdag’i’ bali’q atamalari’ 
Qaraqalpaq tilinin’ so’zlik qurami’ bir neshe tariyxi’y da’wirlerdi 
basi’nan keshirdi ha’m sol da’wirler dawami’nda toli’p ati’rg’an wo’zgerislerge 
ushi’radi’. 
Tildin’ so’zlik qurami’ xali’qti’n’ ekonomikali’q, ma’deniy ha’m siyasiy 
turmi’si’ni’n’ wo’zgeriwi ha’m rawajlani’wi’ menen tikkeley baylani’sta 
bolatug’i’nli’g’i’ belgili. Usi’g’an baylani’sli’ tildin’ ishki rawajlani’w 
ni’zamlari’ arqali’ ishki ha’m si’rtqi’ derekler tiykari’nda jan’a tu’siniklerdi 
an’latatug’i’n jan’a so’zler so’zlik quramg’a yenip, al basqalari’ go’nerip, 
ha’tteki so’zlik quramnan shi’g’i’p qali’p ta woti’radi’. 
Ha’zirgi qaraqalpaq tilinin’ leksikasi’ turmi’sti’n’ barli’q ta’replerin wo’z 
ishine alatug’i’n bay so’zlik g’a’ziyneden turadi’. Wol tildin’ ishki rawajlani’w 
ni’zamlari’na sa’ykes so’zdin’ payda boli’w, jasali’w usi’llari’, sonday-aq basqa 
xali’qlar menen qatnas na’tiyjesinde so’z awi’si’wi’ arqali’ ken’eyip, jetilisip 
kiyati’r. Bali’qshi’li’q leksikasi’ da basqa tillerden so’zlerdin’ awi’si’wi’, 
qaraqalpaq tilinin’ so’zlik qurami’na sol xali’qlar menen qatnaslar na’tiyjesinde 
do’regen so’zler kelip kiredi ha’m sol arqali’ tilimiz bayi’p woti’radi’. 
Ha’r qanday tildin’ so’zlik qurami’ni’n’ tiykari’n ko’rsetetug’i’n so’zlik 
qatlam sol tildin’ wo’z so’zleri boli’p tabi’ladi’. Wolar xali’qti’n’ pu’tkil 
rawajlani’w tariyxi’ menen birge jasap ati’rg’an woni’n’ milliy 
wo’zgesheliginin’ so’zlik quramdag’i’ tiykarg’i’ ko’rinisinen derek beretug’i’n 
leksikali’q birliklerdin’ topari’nan turadi’. Bizin’ temami’z ”Bali’qshi’li’q 
leksikasi’” bolg’anli’qtan bul jumi’si’mi’zda so’zlik qatlamg’a kiretug’i’n 
bali’q atamalari’na toqtap, bildirilgen pikirlerge analiz jasaymi’z.
Ma’selen,
1. Bali’q
-suwda jasawshi’, suwda ju’ziw ushi’n qalash ha’m quyri’qlari’ 
bar, sag’aqlari’ menen dem ali’wshi’ womi’rtqali’ suw ja’niwari’. 
Bali’qti’n’ wo’miri suwda wo’ter. 
Bali’g’i’ bolmag’an ko’li quri’si’n, 

---

17
Kiyigi bolmag’an sho’li quri’si’n. 
Ko’ldin’ ati’n bali’q shi’g’aradi’.
Misali’: Baliq toli’ u’lken ji’li’mdi’ tabanlap tartqan atlardi’n’ 
pi’sqi’rg’ani’, adamlardi’n’ biri-birine su’ren salg’an dawi’slari’, shaqalaq ati’p 
ku’lgeni, birewlerdin’ birewlerge jekiringeni, tari’s-kerisi, mektep 
woqi’wshi’lari’ni’n’ qosi’q aytqan hawazlari’, tag’ali’ yetiklerdin’ tabani’ni’n’
muzg’a tiygen shaqi’rli’si’, shanalardi’n’ si’qi’rli’si’ – barli’g’i’ qosi’li’p Aral 
ten’izinin’ ken’ qoyni’nda simfoniyaday jan’lar yedi. (K.Sultanov. “Aqdariya”)