|
su’wen,
sazan, jayi’n , shortani’n’,
Gilen’ wo’n’key bali’qlardi’n’ sultani’n (Berdaq)
9. Sazan
-iri, tez wo’siwshi bali’q, uzi’nli’g’i’ 80-90 sm, 15 kg g’a jetedi.
...Yekinshi qoli’n sazanni’n’ sag’ag’i’nan wo’tkerip jormali’na tas yetip
baylap, shani’shqi’ menen silkip-silkip jibergende, shan’i’shqi’dan ji’ri’lg’an
sazan suwg’a du’mp yete qaldi’. (A. Begimov)
Sala qulash sari’ sazan,
Sorpasi’ boldi’ bir qazan.
10. Qi’li’sh shabaq
- wortasha u’lkenliktegi bali’q, uzi’nli’g’i’ 45 sm,
salmag’i’ 800 grammdi’ quraydi’. Bul bali’qti’n’ bawi’ri’ qi’li’shti’n’ ju’zindey
boladi’. Wo’zi kishkene bolsa da tikeni ko’p boladi’. . Moynaq so’yleminde bul
bali’qti’ qi’li’sh shabaq, qi’li’sh bali’q dep te tu’rlishe ayti’latug’inli’g’i’
bayqaladi’.
Joqari’dag’i’ mi’sallarda ko’rgenimizdey, xalqi’mi’zdi’n’ tiykarg’i’
bayli’g’i’ bali’q bolg’an. A’sirese, da’rya ha’m ten’iz jag’asi’nda jasag’an xali’q
tiykari’nan bali’q awlap, ku’n keshirgen. Wolar: su’wen, bekire, sazan, shabaq,
marqa, i’laqa, torta, qi’li’sh bali’q, shortan, ti’ran, toqi’ bali’q h.t.b. boli’p
tabi’ladi’.
20
Bali’qshi’li’q leksikasi’n izertlew bari’si’nda bali’qlardi’n’ tu’rleri,
atamalari’ ju’da’ ko’p yekenligin bayqadi’q. Ma’selen, bali’qti’n’ tu’rlerine
baylani’sli’ ta’shir yamasa ta’shir bekire, shoqi’r, sumi’ray (sumuray, panaxani’
sazan, si’payi’ bali’q, panaxani’ su’wen, qayaz, aq torta, qi’zi’l qanat torta, ko’k
moyi’n torta, ko’k jon, yernig’i’zi’l, qarako’z, shamay, jumi’r, si’la, tisli meshel,
qarasheshek, toqi’ bali’q, qurtqa bali’q, qumi’r bali’q h.t.b. toli’p ati’rg’an bali’q
atamalari’ a’debiy tilimizde ushi’raspaydi’.
A’debiy tilimizde sonday-aq, jergilikli jazi’wshi’lari’mi’zdi’n’
shi’g’armalari’nda ushi’rasatug’i’n bekire, sazan, su’wen, taban, shortan,
alabug’a, h.t.b. atamalar Moynaq govori’nda semantikali’q jaqtan wo’zgeshe
ma’nide qollani’ladi’.Ma’selen, biz ha’mmege belgili „sazan“ so’zin ali’p
qarayi’q. Sazan dep so’ylemde 4,5 kg nan arti’qlari’n ataydi’. A’debiy
tilimizdegi mag’anasi’ asi’mli’qqa jarasa sazan dep ataladi’. Ha’tteki sazandi’
ji’ni’si’na bo’lip qarap, sazanni’n’ yerkegin „panaxani’ sazan“ dep ataydi’.
Ayi’ri’m a’debiyatlarda „sazan“ dep iri, tez wo’siwshi bali’qti’ ataydi’,
Uzi’nli’g’i’ 80-90 sm, salmag’i’ 15 kg g’a jetedi. Bizin’ leksikami’zda „sazan“
termininin’ ken’ yen jayi’wi’nda bul bali’qti’n’ ha’r qi’yli’ jag’daylarg’a jaqsi’
iykemlese alatug’i’n bolg’anli’qtan xali’q arasi’nda bali’qshi’li’q ka’sibinde
ken’ tarqalg’an bali’qti’n’ bir tu’ri.
Sonday-aq, bekire so’zin ali’p qarasaq ta uluwma a’debiy tilimizde awzi’
tumsi’g’i’ni’n’ asti’nda bolsa bekire bali’q dep tu’sinile beredi, al so’ylemde
bekire dep bir metrden asqanlari’n g’ana atap, bir metrge jetpeytug’i’n
maydalari’n ta’shir, ta’shir bekire dep ataydi’.
Mi’sali’, Bekirenin’ tumsi’g’i’ tasqa tiymey qaytpaydi’.
Bular nag’i’z „domalaq arzashi’l“
Bekirege de jazg’an arzasi’n...(S. Z)
Ja’ne bir a’debiyatlarda ko’rsetiwinshe , bekire Araldag’i’ yen’ bahali’
bali’qlardan yesaplanadi’. Bekire 125-175 sm, salmag’i’ 19-31 kg boladi’ dep
ko’rsetedi. Bekire-bali’q tu’ri toli’q joq boli’w aldi’nda turg’an, ekologiyali’q
21
apatshi’li’qti’n’ rawajlani’w saldari’nan Aral ten’izinde bekireler joq boli’p
ketken degen mag’luwmatlar ushi’rasadi’.
”
Su’wen”
so’zin ali’p qarasaq ta ma’nilik jaqtan bir qansha
wo’zgeshelikke iye. Bul bali’qti’n’ Moynaq so’yleminde, ”Si’payi’ bali’q,
panaxani’ su’wen, qayaz, ”utku” atamalari’ bar. Bali’qshi’lar uluwma
qa’siyetine qarap ”si’payi’ bali’q”, ji’ni’si’na qaray ”panaxani’ su’wen”, si’rtqi’
formasi’na qarap ”qayaz”, sapasi’na qaray ”utkus” (bul su’wennin’ kishilew,
semiz, mazali’ tu’ri) dep at berip, wol a’debiy tilimizde barli’g’i’n
juwmaqlasti’ri’wshi’ tek ”su’wen” degen atama qollni’ladi’. Mi’sali’:
Gilen’ su’wen bali’q, kemeler toli’,
Ku’ndegiden ba’lent qi’zlardi’n’ qoli’ (A’. Shamuratov )
Su’wen
- bali’qti’n’ hasi’l, semiz tu’ri.
Su’wen iri bali’qlar qatari’na kirip, ji’rtqi’sh yemesler semyasi’na jatadi’.
Su’wennin’ yeti mazali’, semiz, yeti ti’g’i’z boladi’.
Do'stlaringiz bilan baham: |
