F. T. M ir a X m ed o V j. S. Sobirov trenerlik metodikasi

VI bob. SPO R T M A SH G ‘U L O T I JARAYO NINING
SIKLLILIGI
Bu ayrim mashg'ulot, bosqich, davrning tugallangan shak- 
li bo'lib ayrim sikllar sohasida m ashg'ulot jarayonining ham m a 
tuzilishlari uchun xarakterlidir.
Sport m ashg'ulotida quyidagi sikllar farqlanadi:
1- mashg‘ulotning kichik sikli — mikrotsikllar (haftalik);
2- mashg‘ulotning o‘rta sikli — mezotsikllar (oylik);
3- mashg‘ulotning katta sikli — makrotsikllar (yillik).
H ar b ir navbatdagi sikl oldingi siklning takrorlanishi emas, 
balki m ashg‘ulot jarayonining rivojlanish yo‘nalishini ifodalay- 
di.
K atta sikl — m akrotsikllar bu tayyorlov (fundamental), m u- 
sobaqaviy va o‘tish davrlarini o‘z ichiga oladi.
M ikrotsikllar bir necha kunlarni, ko‘proq haftani o ‘z ichiga 
oladi (kichik to'lqinlar).
Katta sikl — m akrotsikllar bu m a’lum bosqichlar, yarim yil- 
lik, yillik, ko‘p yillik sikllar bo'lib sport formasini rivojlantirish 
uchun olinadi. Bir jism oniy m ashqning ikkinchisiga, bir jismoniy 
sifatnining boshqasiga ta ’siri hal qiluvchi ahamiyatga ega (tez- 
korlik sifatlari chidam lilik ishlari bilan chambarchas bog‘liq). Bu 
m ashg'ulot jismoniy yuklanishning variativligi, shuningdek ish 
qobiliyatining pasayish va tiklanish jarayoni qonun-qoidalari bi- 
lan xarakterlanadi. Sikllilik, ya’ni m a’lum m ashg'ulotlarning, 
bosqichlarning, davrlarning nisbatan to‘la takrorlanib turishi 
mashg‘ulot jarayonining butun tuzilishi uchun xarakterlidir. Tre- 
nirovkaning katta (jum ladan, yillik va yarim yillik) ham da kichik 
(mikrotsikl) sikllari bo‘ladi.
M ikrotsikllar bir necha kun, ko'pincha bir hafta davom etadi. 
U larning tuzilishiga ta ’sir etadigan juda ko‘p shart-sharoitlardan 
eng m uhim larini ko‘rsatib o ‘tam iz. Bulardan birinchisi yukla- 
m alar dinam ikasining kichik «to‘lqin»larini hosil qiladigan om il- 
larning o'zidir.
Ikkinchidan, o'zaro optim al aloqada bo‘lgan turli yo'nalishdagi 
mashqlarni takror tatbiq etish zaruriyatidir. M ashg'ulotda nim a- 
gadir ortiqroq qaratilgan turli m ashqlar bir qancha m ashqlardan
26
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

foydalaniladi, bunda ularaing m ashg'ulotlarda qanday to'plangani 
va bir-biri bilan qanday tartibda alm ashinib turishiga ham as- 
lo befarq qarab bo'lmaydi. M asalan, tezkorlik m ashqlarini ko‘p 
hollarda chidam lilik mashqlari bilan bir mashg‘ulotda bajarish 
to‘g‘ri bo‘lmaydi. U lar turli mashg‘ulotlarda to'plangan bo‘lsa, 
tezkorlikni rivojlantirishga m o‘ljallangan m ashqlar bajariladi- 
gan mashg‘ulotlar asosan chidam lilikka aham iyat beriladigan 
mashg‘ulotlardan oldin bo'lsa eng yaxshi sam ara beradi. Boshqa 
mashg‘ulotlarga nisbatan ham shu kabi m a’lum navbat tartibi 
saqlanishi kerak. Bular bari m ikrotsikllar tuzilishida o‘z ifodasi- 
ni topadi.
U chinchidan, m ehnat va o‘quv faoliyatining um um iy rejimi 
m uhim ta ’sir ko‘rsatadi. Shuning uchun mashg‘ulot mikrotsikl- 
larining ko‘pincha bir haftalik bo'lishi ham tasodifiy emas. Bu 
mashg‘ulot jarayonini optimal tashkil etish talablariga ham isha 
ham javob bermasada, rnehnat va o‘quv haftasining ritmiga oson- 
roq mos tushadi.
Nihoyat, m ashg'ulotning tuzilishi va mazm uni m untazam sur’- 
atda o‘zgarib turgani uchun, m ikrotsikllar m ashg'ulot jarayoni- 
ning bosqich va davrlari xususiyatlariga qarab qayta tuzilib tura- 
di. M ikrotsikllar, aslini olganda, mashg‘ulot tuzilishining eng 
variativ elementidir. Murabbiy bilan sportchi m ikrotsikllarning 
m azm uni va tuzilishiga zarur o'zgarishlar kiritish bilan (ya’ni 
mashqlar kompleksini, m ashg'ulot jarayonlari ham da dam olish 
kunlari miqdorini, ularni almashtirib turish tartibini, yuklam a- 
lar kattaligini, ular hajmi ham da jadalligining dinam ikasini va 
hokazolarni o'zgartirish bilan) mashq ko'rganlikni taraqqiy etti- 
rishga xalaqit berishi m um kin bo‘lgan xilma-xil tashqi ta ’sirlarga 
barham beradi va shu yo‘l bilan m ashg'ulot jarayonining umumiy 
oqim ini ta’m in etadi.
Navbatdagi har bir sikl o'zidan oldingisini shunchaki takror- 
lab qolmay, balki yangi asosga, shu jum ladan, m ashg'ulot vosita 
va m etodlarini qisman yangilash asosiga quriladi ham da odatda 
mashg'ulot yuklam alarining yuksakroq darajasida o ‘tadi (yuk- 
lam ani ko'paytirish yosh xususiyatiga qarab m ashg'ulotlar yukla- 
masining um um iy hajmi stabillashib, keyinchalik esa pasaya bo- 
rishi hollariga taalluqli emas).
27
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Sikllilik sport mashg‘ulotining asosiy qonuniyatlaridan bi- 
ri sifatida sistemalilik va ilgarilab borish tam oyillaridan foyda- 
lanishga bevosita aloqadordir. Bu qonuniyat mashg‘ulotlarning 
ketma-ketligini belgilashda ham , yuklam a va dam olish tizim i- 
ni tuzishda ham va m ashg‘ulot jarayonlari tuzilishiga aloqador 
boshqa barcha m uam m olarni hal etishda ham m untazam ravish- 
da hisobga olib borilishi kerak.
Shunday qilib, sport mashg‘uloti murabbiy va sportchi faoli- 
yatining natijalari belgilaydigan o‘ziga xos spetsifik qonuniyat- 
larga ega ekan. Faqat ana shu qonuniyatlarni bilib olgandagina 
ham da ulardan ta'lim va tarbiyaning um um iy prinsiplari bilan 
birgalikda mahorat bilan foydalanilgandagina sport taraqqiyoti- 
ning cho'qqilari sari ishonch bilan borish m um kin.