1. Sharq xalqlari madaniyatining o'ziga xos xususiyatlari va muamollari. Tayanch tushunchalar

---

Mavzu 18.Sharq xalqlari madaniyatining o'ziga xos xususiyatlari. 

Reja: 

1. Sharq xalqlari madaniyatining o'ziga xos xususiyatlari. 

2. Sharq xalqlari madaniyatining o'ziga xos xususiyatlari va muamollari. 

Tayanch tushunchalar: 

Ma`naviyat, individium, sotsium, sanat,qonuniyat, ziyolilik, intellekt, funktsiya, 

mentalitet, moddiy va ma`naviy 

madaniyat

, siyosiy va huquqiy madaniyat, iqtisodiy 

madaniyat, ahloqiy-estetik madaniyat, ijodiy salohiyat, qadriyat, sivilizatsiya, 

kommunikativ funktsiya, ijtimoiy mohiyat, diletant. 

 

Sir emaski qariyb bir yuz o`n besh yillik bosqinchilik siyo-sati dastlabki 

kunlaridanoq o`zbek millatiga qoloqlik, savodsizlik yoki kam savodlilik tamg`asini 

bosib keldi. Qoloq millatlarni «il-gor» millatlar bilan tenglashtirish» siyosatining 

amalga oshirilishi nafaqat o`zbek xalqining, balki madaniyatning ham beshigi 

hisob-langan Sharq mamlakatlari xalqlarining o`tmishi, tarixi, madaniyati va 

qadriyatlarini soxtalashtirdi va hukmron xalq manfaatlari va mafkurasiga 

moslashtirdi. 

 

Davrning shu kungi talablaridan kelib chiqib avvalgi tuzum to`g`ri, haqiqat deb 

singdirilgan ko`plab muammoli masalalarni qayta tahlil qilib, tarixiy haqiqatni o`z 

o`rniga qo`yish, yillar mobaynida xiralashtirilgan ilmiy bilim ko`zgusini qayta 

ta‘mirlash va tozalash vaqti keldi. 

 

Shu mulohazalardan kelib chiqqan holda quyida biz aniq javob berish biroz 

mushkul bo`lgan Sharq va Fapb madaniyati muammosi, «Uyg`onish» davri 

madaniyati tushunchasining asl mazmun va mohiyatiga qisqacha to`xtalib o`tamiz. 

 

Ma‘lumki, sobiq Shuro tuzumi davrida mafkura, madaniyat va falsafa Sharq va 

G`arbda deyarli bir paytlarda yuzaga kelgan, deb o`qtirdilar hamda Sharq xalqlari 

madaniy hayotida G`arbning ta‘siri va ustunligi masalasi ilgari surilar edi. 

Olimlarimizning e‘tiborlari bu masaladan chetlashtirilib, bu fikr haqiqat deb qabul 

qilingan edi. 

 

Ma‘lumki, Yevropada o`yg`onish davri madaniyati kapita-listik ishlab chiqarish 

munosabatlarining yuzaga kelishi davri bilan ortodoksal cherkov mustabidligiga 

qarshi kurash natijasida yuzaga kelgan bo`lib, bu davr «Renessans»davri deb atala 

boshlangan. Bu tushuncha o`sha davr tarixnavislari tomonidan XVI asrdan boshlab 

qo`llanilgan. Ularning fikriga ko`pa, XV-XVI asrlarga kelib, qadimgi antik davr 

madaniyatining ilg`or g`oyalarini qayta tiklash imkoniyatlari yuzaga kelgan. Lekin 

bu davr qadimgi madaniyatlar-dah batamom farq qiluvchi yangi madaniyat - 

burjua madaniyati yuzaga kelib, uning asosiga insonparvarlik /gumanizm/ 

---

g`oyalari qo`yila boshlagan edi. Bu qarashlar eski, ortodoksal feodalistik 

munosabatlar madaniyatiga, ayniqsa, din va cherkov mutaassib-ligiga qarshi 

qaratilgan edi. 

 

Musulmon Sharqi falsafasi va madaniyati tarixini kuzatar-kanmiz, u VII asrning 

ikkinchi yarmidanoq yuzaga kelib rivojlanib, IX asrdan boshlab ko`plab g`oyalar 

va fan dalillarining mustah-kamlanganligi hamda yuqori cho`qqiga erishganligini 

ko`ramiz. G`arbda esa XIII-XIV asrlar oralig`iga kelibgina fan va tafakkurda 

ko`tarilish yuzaga kelganligini kuzatish mumkin. Shu o`rinda umuman „Uyg`onish 

davri madaniyati» tushunchasi Sharq va Fapb «Uyg`onish» davrlari madaniyati va 

ularning o`ziga xos xususiyat-lari ham da xarakterli belgilariga qisqacha to`xtapib 

o`tish joizdir. 

 

Uyg`onish davri - bu eng avvalo ijtimoiy taraqqiyotda ishlab chiqarish 

munosabatlarining ham, ma‘naviy hayotning ham yangi bosqichga o`tish davridir. 

 

IX-XII asrlar Movarounnaxr va Xurosonda vujudga kelgan Somoniylar, 

Qoraxoniylar, G`aynaviylar, Saljuqiylar, Xorazmshoh-lar davlatlari eng avvalo 

iqtisodiy jihatdan yuksalishga erishdilar. So`ngra islom ma‘naviyatiga asoslangan 

madaniy taraqqiyotini vujudga keltirdilar. Ma‘naviyat asoslari hisoblangan e‘tiqod 

yakdil-ligi, siyosiy boshqaruv asoslari, qonun ustivorligi, axloqiy kamolot, aql-

idrok takomili, ma‘rifiy barkamollik va fan taraqqiyotining yuqori bosqichiga 

chiqa oldilar. «Uyg`onish davri madaniyati» tushunchasi bizningcha, birinchidan, 

muayyan millat yoki xalqning ma‘naviy mahdudlikdan ozod bo`la borishi, milliy 

qobiqdan chiqib dastlab hududiy, so`ngra, umumjaxon ma‘naviyatiga ta‘sir 

ko`rsata borishi, ikkinchidan, tanazzulga yuz tutgan yoki boshqa kuchliroq xalqlar 

ma‘naviyati taz‘yiqiga uchragan, tarix sahnasidan tushib ketishga mahkum etilgan 

millat, elat yoki xalqning milliy madani-yatini qaytadan jonlashtirish, tiklash, 

rivojlantirish va yuksak dara-jaga ko`tarilishini anglatadi. 

 

«Uyg`onish» davrlari madaniyatiga xos bo`lgan umumiy mushtarak tomonlari 

birinchidan, Sharq va G`arb uyg`onish davrlari madaniy taraqqiyoti boshida o`sha 

davr hukmdorlarining o`zlari turganlar va madaniy jarayonning rivojlanishiga 

imkoniyat yaratib berganlar. Masalan, Sharq uyg`onishi davri madaniyati 

rivojlangan paytda o`sha davrning hukmdorlari - halifa Xorun ar-Rashid, uning 

o`g`li Ma‘mun, qolaversa o`sha davrda Somoniylar, Qoraxoniylar va boshqa 

sulolalarning vakillari turganlar. Ular islomning mustah-kamlanishiga, 

ma‘rifatning tarqalishiga, turli xil fan sohalarining rivojlanishiga boshchilik 

qilganlar. O`zlarining poytaxtlariga o`sha davrning ko`zga ko`ringan olimlar, 

fiqhshunoslar, muhandislar, tarixchilar, shoirlar, me‘morlar, san‘atkorlarini 

to`playdilar. Maxsus ilm markazlari, kutubxonalar, madrasalar barpo etdilar, ularni 

mab-lag` bilan ta‘minlab turdilar. Shu boisdan ham IX asrdan boshlab ilm-fan, 

adabiyot va san‘at, me‘morlik va teologiya yuksak darajada rivojpana boshlaydi. 

 

O`z navbatida G`arb Uyg`onish davri madaniy taraqqiyoti boshida ham o`sha 

---

davrning boy-badavlat kishilari rahnamolik qilgan edilar. Florentsiyada shaharning 

eng boy-davlat kishisi, ban-kir Kozima Medichi, so`ngra uning nevarasi Lerendo 

rahbarlik qilganligi tarixdan bizga ma’lum. Kozimo Medichi Florentsiyaning 

ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy hayotini boshqarishni o`z qo`liga oladi. O`z atrofiga 

mashhur olimlar, san‘atkorlarni to`playdi, ularni ish bilan ta‘minlaydi, ularga 

homiylik qiladi. Natijada Florentsiya XV asr davomida Italiyaning madaniy 

jixatdan eng yuksalgan, vataniga aylanadi. Bu yerda antik dunyo san‘ati 

yodgorliklarini o`zida mujassamlashtirgan birinchi badiiy muzey tashkil etildi. Fal-

safa akademiyasi, haykaltaroshlik, tasviriy san‘at ustaxonalari vu-judga keldi. 

 

Uyg`onish davri madaniyatining yana bir muhim xususiyati - turli fan sohalarida 

demokratik jarayonning ro`y berganligidir. O`sha davrning buyuk siymolari-ilm-

fan fidoyilari millati, diniy e‘tiqodlari qanaqa bo`lishidan qat‘iy nazar, yagona 

maqsad -fanlarni rivojlantirish uchun kurash olib boradilar. 

 

Bu davrning donishmandlari insonning o`ziga, atrof-muhit-ga, o`tmish madaniy 

merosiga bo`lgan munosabatlarini o`zgartirish-ga alohida e‘tibor beradilar. Inson, 

uning taqdiri, kelajagi, orzu-umidlari, his-tuyg`ulari fan va san‘atning asosiy 

mavzusiga ayla-nadi. Madaniy va ma‘naviy ta‘sir real insonga qaratiladi. Natijada 

kishilarning dunyoqarashi, o`tmishga bo`lgan bahosi, ahloqiy va estetik qarashlari 

o`zgara boshladi. 

 

Umuman olganda, Uyg`onish davri madaniy taraqqiyoti-ning eng muhim 

xususiyati - ijtimoiy ma‘naviy taraqqiyotda muayyan etnik birliklarning milliy 

madaniyatni, milliy qadriyatlarni qayta tiklash va yuksaltirishga bo`lgan yuqori 

darajadagi bunyod-korlik intilishlari bilan harakterlanadi. 

 

Bizningcha, Sharq va G`arb uyg`onish davrlari madaniyat-larining bir-biridan 

farqlanib turadigan jihati mavjud bo`lib, Sharq Uyg`onish davrida asosiy e‘tibor 

inson ma‘naviyatini yuksaltirish-ga, uning ma‘naviy ehtiyojlarini qondirishga 

qaratilgan bo`lsa, G`arb Uyg`onish davrida inson moddiy ehtiyojlari va 

manfaatlarini qondirish alohida vazifa qilib qo`yilgan. Agar Sharq va G`arb 

ma‘naviyatiga e‘tibor berilsa, Sharqda ma‘naviy barkamol insonni shakllantirishga 

e‘tibor berilganligini, kishilar o`rtasidagi munosa-batlar ahloqiy barkamollikka, 

diyonatlilik asosiga qurilganligini ko`rish mumkin. G`arb madaniyatida esa asosiy 

e‘tibor kishining moddiy jihatdan ta‘minlanganligiga qaratiladi. Shu boisdan ham 

G`arbda ko`proq moddiy manf