Issn 2091-5446 ilmiy axborotnoma научный вестник scientific journal



Download 2,04 Mb.
Pdf ko'rish
bet15/185
Sana04.07.2022
Hajmi2,04 Mb.
#739311
1   ...   11   12   13   14   15   16   17   18   ...   185
Bog'liq
2 5463281125877094145

 
 
UDK: 494.3:409
MORFOLOGIK KAUZATSIYA HAQIDA 
 
B. N. Turniyazov
Samarqand davlat chet tillar instituti 
bekzodturniyozov@gmail.com 
 
Annotatsiya. 
Maqola tilshunoslikda kauzativlik tushunchasining o‘rganilishi holatiga 
bag‘ishlangan bo‘lib, unda, asosan, kauzativlikning morfologik nuqtayi nazardan tadqiq qilinishi o‘z 
ifodasini topgan. 
Kalit so‘zlar: 
kauzatsiya, kauzator, derivatsiya, kauzapoerand, kauzaoperator, kauzaderivat, 
analitik vositalar.
 
О морфологической каузации 
Аннотация. 
Статья посвящена изучению концепции каузации в лингвистике. В статье в 
основном, каузативность исследуется с морфологической точки зрения. 
Ключевые слова: 
каузация, каузатор, деривация, каузаоперанд, каузаоператор, 
каузадериват, аналитические средства. 
 


ILMIY AXBOROTNOMA FILOLOGIYA 2019-yil, 4-son 
14 
About morphological causation 
Abstract. 
The article is devoted to the study of the concept of causation in linguistics. It 
mainly studies causativeness from a morphological point of view. 
Keywords:
causation, causator, derivation, causaoperand, causaoperator, causaderivat, 
analytical tool. 
Til hodisalarini tadqiq qilar ekanmiz, hali o‘z yechimini kutayotgan talaygina masalalar 
borligining guvohi bo‘lamiz. Bunday muammolardan biri 
kauzativlik 
tushunchasi hisoblanadi. To‘g‘ri, 
tilshunoslarimiz tomonidan 
kauzativlik
haqida xususiy tilshunoslik doirasida ham, qiyosiy jihatdan 
ham monografik tadqiqot ishlari bajarilganligini ko‘rishimiz mumkin[1]. Ammo bu haqda o‘zbek tili 
materiallari asosida, L.I.Sadullayevaning maqolasidan tashqari, biror bir ilmiy ish yoritilganini 
kuzatmadik (Bu maqola ham o‘zbek va ingliz tillari materiali asosida yozilgan) [15]. Kauzativlik 
tushunchasi tillarda universal kategoriya sifatida tadqiq qilinadi. Chunki bu tushuncha, u yoki bu 
shaklda, barcha tillarda uchrashi, uning faqat ifodalanishi usuli farq qilishi ta’kidlanadi[13,61]. 
Kauzatsiya lotincha «
causa
» so‘zidan olingan bo‘lib, asosan, «sabab» ma’nosini ifodalaydi[14,94]. 
Aksariyat ishlarda kauzativlik tushunchasi fe’lning orttirma nisbati bilan bog‘lanib, uni bir shaxsning 
(bajaruvchining) ta’siri bilan boshqa shaxs tomonidan amalga oshirilgan harakat ekanligi haqida 
aytilgan [9,77]. 
Kauzativlik jahon tilshunosligida morfologik kauzatsiya, analitik kauzatsiya, leksik 
kauzatsiya, semantik kauzatsiya kabi turlarga bo‘lib o‘rganilmoqda[20]. Biz ham ushbu maqolada 
morfologik kauzatsiya haqida ayrim fikr va mulohazalarimizni aytib o‘tmoqchimiz.
Morfologik kauzatsiya tadqiq qilingan ko‘pgina ishlarda kauzativlikning bu turi maxsus 
qo‘shimchalar bilan, ya’ni fe’lning orttirma nisbati shakllari bilan, hosil bo‘lishi nazarda tutiladi. Bu 
esa, o‘z navbatida, agglyutinativ xarakterli tillarda yaqqol namoyon bo‘lishi aytiladi hamda misol 
tariqasida turk tilida morfologik kauzativlikning shakllanishi ko‘rsatiladi: 
imzala – imzala-t, göster – 
göster
-
t, icmek – ic-ir-mek 
kabi[3,35].
Yuqoridagi fikrlardan kelib chiqib, shuni aytishimiz mumkinki, bizningcha, kauzatsiyani faqat 
sabab ma’nosi bilan cheklab qo‘yish joiz emas. Agar kauzativlikda bir shaxsning ta’siri bilan boshqa 
shaxs tomonidan bajariladigan harakat mavjudligi e’tiborga olinadigan bo‘lsa, u holda uni maqsad, 
shart, natija ma’nolari bilan ham mushtarak ekanligining guvohi bo‘lamiz. Zero, bir shaxsning 
(bajaruvchining) ta’siri bilan boshqa shaxs tomonidan amalga oshiriladigan harakat orqali faqatgina 
sabab ma’nosi ifodalanmaydi. Bu haqda I. A. Shoroxova fikr bildirar ekan, kauzativlik tushunchasi 
«bahona», «asoslash», «undash», «holat», «munosabat», «daraja» 
kabi ma’nolarni ifodalashini ham 
ta’kidlaydi[21,19]. Shunday ekan, bugungi tilshunoslikda kauzativ ma’noning o‘rganilishi masalasi 
izohtalab ko‘rinadi. 
Tilshunoslikda kauzativlik grammatik kategoriya sifatida talqin qilingani bois eng avval 
grammatik kategoriya tushunchasi nima ekanligiga oydinlik kiritib olishimizga to‘g‘ri keladi. 
Grammatik kategoriya umumlashgan grammatik ma’no bo‘lib, u tilning qaysi morfologik tipga 
kirishini ko‘rsatadi va o‘z ifodasini so‘zlarning o‘zgarishida, gapda so‘zlarning bog‘lanishida 
topadi[10,154]. Bizningcha, kauzativlik tushunchasi, birinchidan, tillarni biror bir morfologik tipga 
(flektiv, amorf, agglyutinativ kabi) kirishini ko‘rsatmaydi. Ikkinchidan, kelishik shakllari kabi 
so‘zlarni bir-biriga bog‘lashga ham xizmat qilmaydi.
Bundan tashqari, grammatik kategoriya tushunchasi grammatik ma’nolarning butun bir 
guruhini qamrab oladi. Grammatik kategoriya loaqal ikkita grammatik ma’noni o‘z ichiga oladi. 
Masalan, otlarga tegishli birlik va ko‘plik shakllarini qiyoslash mumkin. Bitta grammatik ma’no hech 
vaqt grammatik kategoriyaga ega bo‘lmaydi[2,100]. 
Kauzativlikning grammatik kategoriya sifatida o‘rganilishining asosiy sababi esa, fe’lning 
orttirma nisbati shakli bilan bog‘langanligida bo‘lsa kerak. To‘g‘ri, nisbat tushunchasi fe’lning asosiy 
grammatik ko‘rsatkichlaridan biri hisoblanadi. Biroq kauzativlik faqatgina nisbat kategoriyasi orqali 
ifodalanmaydi. Shuning uchun ham tilshunoslikda kauzativlikning morfologik, analitik, leksik, 
semantik kabi turlari bo‘lib o‘rganilmoqda. Ana shularni hisobga olgan holda, aytishimiz mumkinki, 
kauzativlikni grammatik kategoriya deb emas, balki grammatik ma’no ifodalovchi vosita sifatida 
talqin qilsh to‘g‘ri bo‘ladi. Chunki kauzativlikni son, egalik, kelishik, rod kabi kategoriyalar sirasiga 
qo‘shib bo‘lmaydi. Bundan tashqari, kauzativlik semantik nuqtayi nazardan o‘rganilganda esa 



Download 2,04 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   11   12   13   14   15   16   17   18   ...   185




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish