N. S. Safaev, N. A. Mirashirova, N. G. Odilova, Sh. D. Turabekova, Sh. K. Karimova

O ’rindoshlik,
ya’ni, harakatlami bir vaqtning o’zida ikki 
qo’l bilan bajarish usuli paydo bo’ladi.
2. Harakat ustidan sensorlik nazorati usullari o’zgaradi. Harakatni bajarish 
ustidan 
ko ’ruv nazorati
mushak nazorati (kinestetikaviy) bilan almashinadi. 
Misol 
tariqasida 
klaviaturada 
qaramasdan harflami 
terish, 
malakali 
chilangaming ko’mv nazoratisiz bolg’a urishi va boshqalami keltirish mumkin. 
Harakat natijalarining nazorati uchun muhim bo’lgan aniqlovchilami tezda 
belgilash va ajratish layoqati rivojlanadi.
3. Harakatning markazdan boshqarilish usullari o’zgaradi. Diqqat faoliyat 
usullarini idrok qilishdan ozod bo’lib, asosan, sharoitga va faoliyatlar 
natijalariga qaratiladi. Ba’zi bir hisoblashlar, masalalar yechimlari va boshqa 
aqliy muolajalar tezlik bilan va qo’shilgan holatda (ichki sezgi) amalga oshishni 
boshlaydi. Xuddi shunday, masalan, dvigatelning zo’riqqan ovozini eshitgan 
haydovchi o’ylab o’tirmay, qaysi o’tkazgichni yoqish kerakligini darrov 
tushunib oladi.
Faoliyat usullarida bu o’zgarishlar qanday paydo bo’ladi, ulaming 
psixologik mexanizmi qanday? O’z asosida bu mexanizm 
tadqiqot urinishlari
va 
tanlasMda
iborat. Odam ma’lum faoliyatni bajarishga urinib ko’radi, uning 
natijasini nazorat qiladi. Samarali harakatlar, o’zini oqlagan boshqarish 
aniqlovchilari va usullari asta-sekin tanlab olinadi va mustahkamlanadi, 
samarasiz va o’zini oqlamaganlari kuchsizlantiriladi va tanlanadi. Egallanish 
maqsadida, tushunib olishga tayangan va ongli nazorat, hamda tuzatishlar 
kiritish bilan birga ma’lum xarakatlar yoki faoliyat turlarini qayta-qayta bajarish 
mashq qilish
(o’rganish) deb ataladi..
Inson faoliyati xususiyatining o’rganilishi va o’zgarilishi bu harakatlami 
bajarishda uning psixik faoliyati tuzilishidagi o’zgarishlami aks ettiradi. Ongli 
nazorat va tuzatishlar bilan hamohang bo’lgan har bir yangi urinish masala 
amallarini va usullarinigina eslab qolishda aks etmaydi. U, odatda, masalani 
ко’rib chiqish vositalari, uni yechish usullari, faoliyatni boshqarish 
vositalarining o’zgarishiga olib keladi.
Ko’nikmaning shakllanishida yetakchi vosita bo’lib, nutq faoliyati -
kuzatiladigan va bajariladigan faoliyatlaming inson tomonidan so’z bilan 
ifodalanishi, shuningdek, har tomonlama 
mukammal faoliyat
- amalga
96

---

oshirilishi zarur bo’lgan faoliyat obrazini tasawurda hosil qilish hisoblanadi. 
Odamda ko’nikmalar shakllanish mexanizmlarining alohida xususiyatlari 
ulaming shakllanish jarayoni qonuniyatlarini belgilab beradi.
Ko’nikma odamda 
ottgli
avtomatlashtirilgan faoliyat sifatida paydo bo’Iadi. 
U faoliyatning avtomatlashtirilgan usuli sifatida o’z vazifasini bajaradi. Uning 
vazifasi ongni faoliyat usullarini bajarish ustidan nazoratdan xalos etish va uni 
faoliyat maqsadi, shuningdek, sharoitlariga qaratishdan iborat. Bu jarayonning 
asosiy bosqichlarini quyidagi ko’rinishda tasvirlash mumkin:
5.1. Jadval
Ko’nikma
rivojlanishi
bosqichlari
Ko’nikmaning
xususiyati
Ko’nikma
maqsadi
Harakatni bajarishning 
o’ziga xos xususiyatlari
1. Tanishti 
ruvchi.
Xarakatlami 
anglash va ulami 
taqdim etish.
Harakatni 
bajarish usullari 
bilan tanishish.
Maqsadni aniq, lekin unga 
erishish usullarini g’ira- shira 
tushunish; 
harakatda juda 
qo’pol xatolarga yo’l qo’yish.
2.
Tayyorlov
(tahliliy).
Ongli, 
lekin 
uquvsiz bajarish.
Harakatning
alohida
elementlarini
egallash; ulami
bajarish
usullarining
tahlili.
Harakat bajarish usullarini 
aniq tushunish, lekin ulami 
noaniq va tayinsiz bajarish; 
ortiqcha 
harakatlar 
ko’p, 
diqqat o’ta zo’riqqan holatda; 
harakatlarda 
diqqatning 
jamlanganligi; salbiy nazorat.
3.
Barqarorlas
htiruvchi
(sun’iy).
Harakat
elementlarini
avtomatlashtirish.
Sodda
harakatlaming 
gallanishi 
va 
yagona 
harakatga 
birlashuvi.
Harakatlar sifatining oshishi, 
ulaming 
qo’shilib, 
ortiqchasining 
bartaraf 
etilishi, diqqatning natijaga 
o’tkazilishi; 
nazoratoing 
yaxshilanishi, 
mushaklar 
nazoratiga o’tish.
4.
O’zgaruvchi
(vaziyatli).
Vaziyatga
egiluvchan
moslashuvchanlik
Faoliyat
xususiyatini
ixtiyoriy
boshqarishni
egallash.
Harakatlami 
maqsadga 
muvofiq holda epchillik bilan 
bajarish; 
maxsus 
sensorli 
bog’lovchilar asosida nazorat 
qilish; aqliy bog’lovchilar 
(ichki sezgi).
Ko’nikmalar bilan birga malakalar ham, faoliyatning tarkibiy qismlari 
bo’lib hisoblanadi va uning tuzilishida o’z o’miga ega. «Malakalar» atamasi
97

---

sub’ektda mavjud bo’lgan bilimlar va ko’nikmalar bilan faoliyatni maqsadga 
muvofiq ravishda boshqarish uchun zarur bo’lgan 
psixik va amaliy 
harakatlaming murakkab tizimini egallashni bildiradi,
Malakalami 
shakllantirish 
bilimlarda 
mujassamlangan 
axborotni, 
shuningdek, jismdan olinadigan axborotni, bu axborotni aniqlashga doir 
amallami, ulami tuzish va faoliyat bilan solishtirishni qayta ishlash bo’yicha 
amallar tizimini egallashdan iborat.
Malakalami shakllantirish, ulami egallash jarayoni turli yo’llar bilan 
amalga oshirilishi mumkin. Asosan, ikki yo’lni ajratib ko’rsatadilar. Ulaming 
birinchisida ta’lim oluvchi zarur bilimlarga ega bo’ladi, ulami qo’llashga doir 
vazifalar qo’yiladi, va o’quvchining o’zi axborotni qayta ishlash va faoliyat 
usullarini aniqlagan holda masalaning yechimini izlashga harakat qiladi. Bu yo’l 
samaradorligi kamroq bo’lsada, ta’limda keng qo’llaniladi. Ikkinchi yo’l 
bilimlami qo’llash uchun zarur bo’lgan o’quvchi ruhiy faoliyatining o’qituvchi 
tomonidan boshqarilishidan iborat.
Bunday vaziyatda o’qituvchi o’quvchini belgi va amallar bo’yicha tanlash 
bilan tanishtiradi, qo’yilgan masaialami yechish uchun olingan axborotni qayta 
ishlash va qo’llashga doir o’quvchining faoliyatini tashkillashtiradi. Hozirda bu 
usul pedagogik psixologiyada jadallik bilan qo’llanilib kelinyapti.
Inson faoliyati ongli faollik sifatida ongning shakllanishi va taraqqiy etishi 
bilan bog’liq ravishda shakllanadi va rivojlanadi. U har doim insonning 
atrofdagilar bilan munosabatlaming muayyan tizimida amalga oshiriladi. 
Faoliyat hamkorlikdagi faoliyat xususiyatiga ega bo’ladi. Uning natijalari atrof- 
olamga, odamlar hayoti va ulaming taqdiriga o’z ta’sirini o’tkazadi. Inson 
tomonidan yaratilgan faoliyat mahsulotlari uning vafotidan keyingi hayotini 
davom ettiradi. Boshqa so’ziar bilan aytganda, faoliyatda inson