N. S. Safaev, N. A. Mirashirova, N. G. Odilova, Sh. D. Turabekova, Sh. K. Karimova

xatolik bilan eslash va tanishdh.
Barchaga 
ma’lumki, vaqt o’tishi bilan idrok qilinganlar xotirada o’z yorqinligi va 
aniqligini yo’qotib, rangsizlanib, noaniq bo’lib qoladi. Lekin avval idrok 
qilingan materialning o’zgarishi boshqa xususiyatga ham ega bo’lishi mumkin, 
bunda unutish aniqlikni yo’qotishdan emas, esga tushirilganlaming haqiqatda 
idrok qilinganlarga muvofiq kelmasligidan iborat bo’ladi. Bunda biz voqelikda 
mavjud bo’lganlami emas, boshqa narsalami eslaymiz, chunki unutish 
jarayonida u yoki bu darajada idrok qilingan materialning chuqur qayta 
tuzilganligi, sifatining qayta ishlanganligi sodir bo’lishi mumkin. Qayta
231

---

ishlashga misol tariqasida voqealar izchilligining vaqt bo’yicha noto’g’ri 
eslashni keltirish mumkin.
Hozirgi kunda unutish jarayonlarining kechishi tezligiga ta’sir ko’rsatuvchi 
omillar ma’lumdir. Xuddi shunday, odam materialni yaxshi tushunib yetmagan 
bo’lsa, unutish tezroq ro’y beradi. SHuningdek, material odamga qiziqarli 
bo’lmasa, uning amaliy ehtiyojlari bilan bog’lanmagan bo’lsa, unutish 
shunchalik tez sodirbo’ladi.
Unutish tezligi, shuningdek, material hajmi va uni o’zlashtirishdagi 
qiyinchiliklar darajasiga bog’liq: material hajmi qanchalik ko’p bo’lsa, yoki uni 
idrok qilish qiyinchilik tug’dirsa, unutish shunchalik tez sodir bo’ladi. Unutish 
jarayoni tezligiga ta’sir etuvchi boshqa omil avvalgi faoliyatningsalbiy ta’siri -
proaktiv tormozlanish,
va keyingi faoliyatning salbiy ta’siri -
retroaktiv
tormozlanishdn.
Agar faoliyat tanaffuslarsiz amalga oshirilsa yoki keyingi 
faoliyat avvalgi faoliyat bilan o’xshash bo’lsa, shuningdek, keyingi faoliyat 
avvalgisidan qiyinroq kechsa, retroaktiv tormozlanish aniqroq kuzatiladi. 
Ko’rsatib o’tilgan qonuniyatni maktabdagi o’quv ishlarini tashkil etishda 
hisobga olish zarur.
Unutish 
jarayonini 
tezlashtiruvchi 
boshqa 
muhim 
omil 
yosh
ko’rsatkichidir. Yosh o’tishi bilan xotira ko’pchilik vazifalarining izdan chiqishi 
kuzatiladi. Xuddi shunday, materialni esda olib qolish qiyinroq kechadi, unutish 
tezligi oshadi.
Unutish, shuningdek, asab tizimining turli kasalliklarida, kuchli psixik va 
mexanik 
shikastlanishlarda, 
aqliy 
va 
jismoniy 
toliqishda, 
tashqi 
seskantiruvchilar ta’sirida tezroq sodir bo’ladi. Xotira buzilishlariga: 
amneziya
(xotiraning yo’qolishi), 
retrograd amneziya
(kasallikdan avvalgi voqeaga 
nisbatan xotiraning buzilishi) va 
anterograd amneziya
(kasallikdan so’ng sodir 
bo’lgan voqeaga nisbatan xotiraning buzilishi). O’ta toliqishda 
paramneziya
-
xotira aldanishi hodisasi ro’y beradi. So’zlami eslashda xatolikka yo’l qo’yish 
kontaminatsiya
(«ahamiyatga ega») deyiladi.
Endi xotira tasnifiga nisbatan yondoshuvlar masalasini ko’rib chiqishga 
o’tamiz. Xotira xossalarining turini ajratish uchun umumiy asos sifatida esda 
olib qolish va eslash jarayonlari amalga oshiriladigan faoliyat xususiyatlariga 
bog’liqligi namoyon bo’ladi. Bunda xotiraning ayrim turlari uch asosiy 
mezonlarga muvofiq ravishda ajratiladi:
- faoliyatda ustunlik qiluvchi psixik faoliyatning xususiyatiga ko’ra, 
harakat, emotsional, obrazli va so’z-mantiqiy xotiralarga bo’linadi;
- faoliyat maqsadiga ko’ra - ixtiyorsiz va ixtiyoriy xotiraga bo’linadi;
- materialning mustahkamlanishi va saqlanib qolishi davomiyligiga ko’ra -
qisqa muddatli, operativ va uzoq muddatli xotiraga bo’linadi.

---

Xotira turlarining psixik faoliyat xususiyatiga ko’ra tasniflanishini birinchi 
marta P.P. Blonskiy tomonidan taklif etilgan. Faoliyat turlarida psixik 
faoliyatning motorli, hissiyotli, sensor, aqliy turlari ustunlik qilishi mumkin. Bu 
faoliyatlaming har biri harakatlar va ulaming mahsuloti bo’lgan faoliyat, sezgi, 
obraz, fikrlarda ifodalanadi. Blonskiy xotiraning ayrim turlari o’rtasidagi 
farqlami aniqlashga muvaffaq bo’ldi.
Xotira turlarining mana shu to’rt xilining xususiyatlarini keltiramiz.