O‟zbekiston respublikasi xalq ta`lim vazirligi a. Qodiriy nomidagi jizzax davlat pedagogika instituti fizika-matematika fakulteti



Download 1,65 Mb.
Pdf ko'rish
bet7/22
Sana22.06.2021
Hajmi1,65 Mb.
#73676
1   2   3   4   5   6   7   8   9   10   ...   22
Bog'liq
matematika tarixini organish metodikasi

Vavilonda (Bobil) matematika 

Tigr  va  Yevfrat  daryolari  orasida  joylashgan  bu  qadimgi    davlat  madaniyatini 

shumerlar yaratdilar. Ular yoyib yozish usulini topdilar va 60 lik sanoq sistemasini 

ishlata  boshladilar.  Shumer  –  vavilon  matematikasi  manbalari  bo’lib  toshlarga 

o’yib  yozilgan  jadvalchalar  hisoblanadi.  500  000  jadvalchadan  150  tasida 

masalalar matni va yechimlari berilgan, har bir jadvalchada 18 tadan 100 tagacha 

masala bo’lib, faqat bittasi 148 ta masala shartlarini o’z ichiga olgan. 

 

Matematik  matnlarning  ko’pchiligi  -  mirzalar  maktablari  yoki  saroy 



amaldorlari tayyorlovchi maktablar uchun o’quv qo’llanmalari mashqlardan iborat 

edi.  Ular  Vavilonda  Xamurappi  dinastiyasi  hukmronlik  qilgan  taxminan  

eramizgacha  1800-1600  yillarda  yozilgan,  boshqalari  eramizgacha  uch  yuz 

yilliklari  (selikvidlar davrida) yozilgan.  

 

Vavilon  matematikasining  buyuk  yutug’i  tarixda  birinchi  bo’lib  pozision  



oltmishlik  sanoq  sistemasini  yaratganligi  hisoblanadi.  Bu  sistema  ikki  belgi 


yordamida qo’llanilar edi. Tik ishora  I ni,  yotiq ishora –10 ni bildirar edi.  1,2,., 

58, 59 birinchi razryad birliklari bo’lib, 60  ta birinchi razryad birligi,  60 dan 60

2

  

gacha sonlar ikkinchi razryad birliklari va hokazo hisoblangan 



 

Bir  razryad  doirasida,  masalan  1  dan  59  gacha  sonlarda  o’nli  pozision  

bo’lgan    sistemaga    amal  qilinsa,  har  bir  yuqori  razryadga  o’tishda  esa  60  lik 

pozision sistemaga  rioya qilinadi. 

 

Eramizgacha    V  asrda  falakiyot  ilmi  ehtiyojlari  tufayli  nol  raqami  o’rnini 



o’ynovchi  maxsus  belgi  kiritilgan.  Bu  belgidan  agar  razryad  o’rni  bo’sh  bo’lsa, 

ya’ni  sonda  bu  razryad  birliklari  bo’lmagan  taqdirda  foydalanilar    edi.  Sonlar 

quyidagi  tartibda  yozilar,  shartidangina  sonni  aniqlash  mumkin  edi.  Bundan 

Vavilon    oltmishlik  sanoq  sistemasi  barqaror  emasligi  kelib  chiqadi.  Shunga 

qaramasdan  bu  buyuk  yutuq  edi.  Hozirgacha  besh  ming  yillar  o’tganidan  keyin 

ham  shumerlar  yaratgan  60  lik  sistemasida  vaqt  va  burchaklarni  hisoblashda 

foydalanilmoqda. 

 

60  lik  sistemasi  Vavilon  hisoblash  matematikasiga  katta  ta’sir  ko’rsatadi. 



Ko’paytirish jadvali   

1711


59

59

 ta     ko’paytmani o’z ichiga olar edi. Ularni 



eslab  qolish  qiyin  edi,  shu  sababdan  masalalar    yechish  paytida  matematik 

jadvallardan  foydalanilar  edi.  Bu  jadvallarda  sonli  kvadratlari 

)

(

2



n

,  kublari 

)

(

3



n

 

sonlarning      kvadrat  va  kub  ildizlari,  ko’paytirish  jadvallari 



)

(

n



m

2



2

m

n

 

ko’rinishidagi yig’indilarni hisoblash uchun jadvallar va hokazo. 



 

Vavilonliklarda    qo’shish  va  ayirish  so’zlar  bilan  yozilgan  bo’lsa, 

ko’paytirish uchun maxsus atama ishlatilar edi. Ular uchun bo’lish murakkab amal 

hisoblanib, 



b

:

ni 


b

a

1

  kabi tushunar edilar. 



c

b

:

 ni hisoblayotgan vaqtda ular 

quyidagi qoidaga amal qilar edilar: 

b

 ning teskarisini olasan va    uni topib 



a

  ga 


ko’paytirsang     

c

  ni  topasan.  Shuning  uchun  ham   

)

29

...,



,

2

,



1

,

0



(

2

125



n

m

n

 

ko’rinishdagi sonlar teskarilarini topishga   mo’ljallangan jadvallar juda ko’p edi. 



a

 sonining   



n

1

    qismi  uchun qiziq atama ishlatilgan. Bunda "



a

 dan  


n

1

    sindirib 



olmoq" ta’rifidan foydalangan bo’lsalar, 

a

 ni 


n

 bo’lakka bo’lishni esa «



a

 ni 


n

  ga 


sindirmoq»deb ta’rif qilganlar. 

 

Klinopis  jadvallarida  arifmetik  masalalar  juda  kam.  Ularni  yechish  usullari 



proporsional  bog’lanish  va  o’rta  arifmetikni  topish  g’oyalariga  asoslangan  edi. 

Arifmetik va geometrik progressiyalar misrliklarga qaraganda rivojlangan edi. Ular  



n

a

a

S

n

n

2

1



 


qoidani bilar edilar, geometrik progressiyaga doir turli masalalarni yecha olardilar. 

Xamurappi    dinastiyasi    davriga  kelib  kvadrat  tenglamalar  algebrasi  yuqori 

saviyaga erishdi, yuqori darajali tenglamalarni yecha olardilar. Kvadrat tenglamaga 

keltiriladigan Vavilon masalalari amaliyot ehtiyojlaridan kelib chiqqan matematika 

nazariyasining  dastlabki    namunalari  edi.  Ikkita  noma’lumdan  biri 

x

  uzunlik,  

ikkinchisi 

y

  eni deb atalib, ularning ko’paytmasi – yuza, maydon yoki uzunlik-eni 

deb  yuritilar  edi.  Kubik  tenglamalarda  uchinchi  noma’lum 

z

  chuqurlik,   



xyz

 

ko’paytmani  esa  -  hajm  deb  ataganlar.  Masalalar  shartlarida  berilgan  va 



o’zgaruvchilar  geometrik  miqdorlar  bilan  tavsiflansada,  vavilonlik  matematiklar 

ular bilan abstrakt o’zgaruvchi miqdorlar kabi ish ko’rdilar. 

 

Vavilonliklar  faqat  musbat  rasional  sonlarni  bilar  edilar  va  shuning  uchun 



tenglamalar koeffisentlari shunday tanlanar ediki,  tenglamalarning ildizlari musbat 

bo’lar edi. 

Yuqorida zikr etilgan manbalarda ko’pgina masalalar 

q

xy

p

y

x

,

 



ko’rinishdagi sistemalarini yechishga keltiriladi. Shuningdek  

10

,



40

1

2



2

xy

y

x

 yoki o’nli sanoq sistemasida

10

,

1300



2

xy

y

x

 

kabi murakkab sistemalar ham uchraydi. 



 


Download 1,65 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   10   ...   22




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish