4. Шум бола indd

HIKOYALAR
CHORBOZORCHI
Men uni juda yosh vaqtlarimdan buyon taniyman. O‘l-
guncha yuraksiz ekanini ham bilaman. Bir kun mahallamizga 
hovli ko‘radigan doktor keldi. Ahmad Sedob bu ovozani 
eshitishi bilan yuragi qinidan chiqib, behush bo‘lib qolibdi. 
Betiga suv purkab o‘ziga keltiribdilar. Sababi – uyda kir 
o‘rasi yo‘q ekan.
Ahmad Sedob inqilobgacha vofurush edi. So‘nggi payt-
larda do‘kon-dastgohini yig‘ishtirib, chorbozorchi bo‘ldi. U, 
qo‘l kelgan narsaning hammasi bilan savdo qiladi. Foydagar-
lik qaysi molning ustida yaxshi bo‘lsa, o‘shanga qarab og‘adi. 
Bir vaqtlar shiravor narsalarning bozori chaqqon bo‘ldi. U 
darrov attorivor buyumlarni yig‘ishtirib, dastmoyaga novvot, 
qand, parvarda xarid qildi. Shiravorlikning bozori o‘lgan edi, 
tayyor ko‘ylak-ishton, paxtalik shim, yovliqlar bilan savdo 
qila boshladi. Hamma narsalarga ham xaridor topilmaganda 
«Shariati imon», tasbeh, xurmo va duo yozilgan qog‘ozlar 
bilan qishloqma-qishloq yurdi. Umrining oxirgi paytlarida 
yana attorivor buyumlar sotish bilan kun kechirdi.
U o‘z kasbining har pallada o‘zgarib turishiga qaramay, 
xaridorni o‘ziga og‘dirishga epchil. Shiravor narsalar bilan 
savdo qilayotganda:
– Labingizni labingizga payvand qiladi. Tobingizni 
me’yor i ga  keltirsa  pul  bering,  qandasha  xo‘r,  azamat!  – 
deydi. Tayyor kiyim-kechaklar bilan oldi-sotdi qilganda, 
mabodo siz bironta narsaning bahosini so‘rab qolsangiz, 
baloga qolasiz. Masalan, birorta dehqon kelib:
– Mana bu shiming necha pul? – deb qolsa bo‘ldi. Xari-
dorni yerga o‘tqazadi. Qo‘lidagi shimga ishtonbog‘ taqadi. 
So‘rov chining oyog‘idan mahsisini tortadi. Shimni kiydiradi. 
Agar jussasiga mos kelsa:
– O‘lmang, kiroyi mol olganday bo‘lasiz, sizga juda 
o‘tirdi, choklari ham ikki qaytadan tikilgan, puxta. Bir umr 

---

   154   
tepkilab kiyganda ham, asl mol-da, tamom bo‘lmaydi. Xayr, 
sizga nasib qilgan ekan, yaxshilikka buyursin, – deydi. Xari-
dor narx so‘raydi. 
Ahmad Sedob unga bir qarab oladi-da:
– Endi gap pulda emas. Moli hozirgi mollardan emas, 
yangangizning bisotida qadimdan qolgan edi. Ataylab o‘zim-
ga tiktirgan edim, sal tor keldi. Siz o‘zimizniki – yetti so‘m 
berasiz, – deydi. 
Xaridor cho‘chib shimni yecha boshlasa, qo‘lini ushlab 
to‘xtatadi-da:
– Xayr, xayr, qani shoshmang, siz qancha berasiz? – 
deydi. Xullasi, xaridorning u yog‘idan o‘tib, bu yog‘idan 
o‘tib shimni sotadi.
«Shariati imon», tasbeh, duo qog‘ozlari sotganda ham 
u juda biyron.
– Makkadan kelgan, atigi ikki dona edi, bittasini noiloj-
likdan  sotaman,  –  deydi  tasbehni  ko‘rsatib.  –  Endi  ham 
bosilsin-chi, qadriga yetgan musulmonga sotaman, – deydi 
«Shariati imon»ni so‘ralsa. – Shamdoni Sharif, choruqi 
sharif, misvoki sharif, – deydi palaxsa-palaxsa suratli duo 
qog‘oz sotganda.
Attorivor buyumlarga xaridor bo‘lsangiz, u bitta oyna-
mi, taroqmi, saqichmi – nima bo‘lsa ham, sizga yaxshi mol 
ekanini maqtay-maqtay narx aytadi. Siz kamga so‘rasangiz, 
qo‘lingizdan molni tortib oladi-da, jahl bilan:
– Yur, yur, uka, kooperativga bor. Koshki u yerdan bun-
doq narsa topa olsang. Seni odam deb jo‘yalik narx aytgan 
edim, – deydi.
Ahmad Sedob koperativ bilan hech chiqisha olmaydi. 
Yuragida kooperativga qarshi raqobat o‘ti gurillaydi. Kun-
dan-kunga qish loqlarda ochilayotgan kooperativlarni, ularda 
qator uymalashgan dehqonlarni ko‘rib, odamlardan insof 
ketdi, deb dilidan o‘tkazadi. Agar biror kishi uning oldida 
kooperativdan so‘z ochsa:
–  Echkini  o‘z  oyog‘idan,  qo‘yni  ham  o‘z  oyog‘idan 
osadilar. Senga ikki yo‘l: bittasi o‘ng, bittasi so‘l. O‘ng yo‘l 

---

   155   
qolib, so‘l yo‘l bilan kooperativdan savdo qilsang, jazosini 
ko‘ra berasan. Uning butun moli bizdan olingan nalogdan, – 
deydi. Uni har doim yelkaga ko‘targan xurjuni bilan atrof 
qishloqlarda bozor kunlari ko‘rish mumkin. Juma – Juma-
bozorda, shanba – Yarmarkada, yakshanba – Eski Toshkent 
qishlog‘ida, dushanba – To‘ytepada, seshanba – Qovunchida, 
chorshanba – Chinozda, payshanba – Telovda va hokazo...
* * *
Biz Jumabozorga yaqin bir qishloqda Muhammadjon 
de gan o‘rtog‘imizning yeriga chiqdik. Atrofni aylanib zerik-
kanimizdan so‘ng, o‘rtoqlar bilan qishloq bozorini tomosha 
qilgani chiqishni ma’qul ko‘rdik.
Bozor dehqonlar bilan to‘la edi. Kooperativlarda odam 
sig‘ishmaydi. Muhammadjon aka sigirga arqon olmoq uchun 
bizni bir samovarga o‘tqazib, o‘zi kooperativga ketdi. Oradan 
besh minutcha vaqt o‘tgandan so‘ng, kooperativlar oldida 
to‘polon ko‘tarildi. Odamlar o‘sha tomonga qarab yugura 
boshladilar. Muhammadjon aka o‘sha tarafdan chopib biz-
ning oldimizga keldi-da, hovliqib:
– Bizning qo‘shni Ko‘kanni Xudo urib qolibdi. Koope-
ra tivdan gugurt olaman degan ekan, pulini kissavurga ol-
diribdi, – dedi.
Biz hammamiz samovardan odamlar g‘ujg‘on o‘ynagan 
yerga yugurdik, dehqonlar Ko‘kanni o‘rtaga olib surish-
tirmoqda edilar. Bir xurjun ko‘targan, o‘rta yoshli, cho‘q qi-
soqol kishi emish, kooperativning oldida Ko‘kanni yoniga 
surkalib turgan ekanmish, bir aylanib puli yo‘q emish... 
Odamlar  Ko‘kandan  kayfiyatni  bilgandan  so‘ng  tarqala 
boshladilar.
Yana oradan besh minutlar o‘tar-o‘tmas mol bozorda 
to‘polon  chiqib  qoldi.  Kissavur  ushlandi.  Dehqonlar  ot-
liqmi-yayov kissavurni o‘rtaga olib, olomon qilar edilar. Biz 
ham yugurib borib, oraga suquldik. Kissavur o‘lim oldida 
yerda cho‘zilib yotgandi. Otlarning oyoqlari, atrofdan kelgan 
tosh, g‘isht, kesaklar...

---

   156   
Birdan qay ko‘zim bilan ko‘ray: chorbozorchi Ahmad 
Sedob.
Yelkasidagi xurjuni yerga tushib, ichidagi narsalar atrofga 
sochilgan, ayniqsa ikki-uchta taroq – egasi chorbozorchining 
holiga tishlarini irjaytirib kular edi.
«Endi shu kasbni topgan ekansan, jazongni tortibsan», deb 
ko‘ngildan o‘tkazdim. Militsiyalar kelib, odamlarni tarqatdilar, 
kissavurni o‘limdan qutqarib, shahar kasalxonasiga jo‘natdilar. 
Biz ham bafurja Muhammadjon akaning qo‘rg‘oniga qaytdik. 
Kechqurun Ko‘kan bir tarvuz ko‘tarib chiqdi. Shunda biz:
— Qancha, qancha pul oldirdingiz? – deb so‘rasak:
— Aylanayinlar, ikki xurma sut sotgan edim, miri kam 
uch tenkami, miri kam to‘rt tenkami, haytovur, esimda 
jo‘q, – deb javob berdi...
1929