Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги заҳириддин Муҳаммад Бобур номидаги

Тадқиқот объекти ва предмети, бирламчи маълумотлар ва 
тадқиқот усуллари 
Salvia sclarea
турининг Ўзбекистон Миллий гербарийси (TASH) 
фондида сақланаётган намуналари ҳамда 2019-2020 йилларда олиб борилган 
дала тадқиқотларида йиғилган 300 дан ортиқ гербарийлар таҳлил қилинди. 
Турнинг координата нуқталарини аниқлашда Google Earth ва ArcGis 
дастурлари ёрдамида, Ўзбекистоннинг ботаник-географик районлар бўйича 
тақсимланиши К.Ш. Тожибаев ва б. (2016) томонидан ишлаб чиқилган схема 

---

245 
бўйича амалга оширилди. Фарғона водийсида
 
тадқиқот объектининг табиий 
шароитда ўсиш нуқталарини акс эттирувчи 20 та географик координаталари 
танлаб олинди ва Maximum entropy (MaxEnt version 3.4.1.; Phillips et al., 2006; 
Phillips and Dudik, 2008) дастурида барча стандардлар ёрдамида 
Salvia sclarea 
потенциал тарқалиши моделлаштирилди. Биоиқлимий ўзгарувчилар ва RCP 
8.5 (Representative Concentration Pathway) Worldclim 2.1 онлайн иқлим 
маълумотлар базасидан (www.worldclim.org) ва хариталарни яратишда 
ArcGIS (versiyasi 10.6.1) дастуридан фойдаланилди. 
Олинган натижалар ва мунозара 
Ўзбекистоннинг ботаник-географик районлаштириш схемасига кўра 
Фарғона водийси 4 округ ва 6 районга ажратилган. Ўрганилган турнинг 
районлар бўйича тарқалиши TASH фондида сақланаётган ва дала 
тадқиқотлари давомида терилган гербарий намуналари асосида амалга 
оширилди. Унга кўра Ғарбий Тиёнь-Шонь округининг Чоркесар, Фарғона 
округининг Жанубий-Чотқол, Фарғона–Олой округининг Ғарбий–Олой ва 
Шарқий-Олой, Марказий-Фарғона округининг Шарқий-Фарғона ботаник-
географик районларида тарқалганлиги аниқланди. Ўрганилган намуналар 
текширилганда фақат Марказий-Фарғона округининг Қайроққум-Ёзёвон 
ботаник-географик районидан турилган намуналар мавжуд эмаслиги 
аниқланди. Буни антропоген омиллар ҳамда районннинг ўзига хос тупроқ-
иқлим шароитлари билан боғлаш мумкин. 
MaxEnt (version 3.4.1.) дастури ёрдамида глобал иқлим ўзгаришлари 
жараёнида ушбу турнинг тарқалишида юз бериши мумкин бўлган 
ўзгаришларини моделлаштирилганда мазкур тур тарқалиш нуқталарига мос 
жараён юз бериши аниқланди. 

---

246 
1 расм. Фарғона водийсида 
Salvia sclarea
ўсиши учун оптимал иқлим 
шароитига эга ҳудудлар (2000-2020 йиллар) 
2 расм. Фарғона водийсида 
Salvia sclarea
ўсиши учун оптимал иқлим 
шароитига эга ҳудудлар (2050 йил) 

---

247 
S. sclarea 
ўсиши учун Фарғона водийсида мавжуд иқлим шароити 
MaxEnt ёрдамида паст (0.00-0.20), ўрта (0.21-0.40), яхши (0.41-0.60), юқори 
(0.61-0.80) ва оптимал (0.81-1) минтақаларга тақсимланди. 2000-2020 йиллар 
оралиғида бу тур ўсиши учун энг қулай майдонлар Фарғона водийсини 
шимолий-шарқий (Қурама, Чотқол), шимолий, шарқий ва жанубий (Олой), 
жанубий-ғарбий (Бургана, Кампирқоқ) тоғ ва тоғ олди ҳудудларига тўғри 
келди (1 расм). 
RCP8.5 2050 
иқлим сценарийcи асосида қилинган башоратга 
кўра, глобал иқлим ўзгаришлари жараёнида мавжуд йиллик ўртажа 
ҳароратнинг кўтарилиши водийнинг жанубий ва жанубий-ғарбий қисимида 
S. sclarea
ареалини қисқаришига олиб келади (2 расм). 
Хулоса 
Мавжуд ўртажа йиллик хароратнинг ортиши 
S. sclarea
ўсиши учун 
Фарғона водийсининг жанубий қисмларида салбий таъсирга эга бўлиб, 
муҳофаза чоралари кўрилмаса тур табиий ареали кескин қисқариб кетиш 
хавфи пайдо бўлиши мумкин. Тадқиқот натижаларига кўра Фарғона 
водийсида тарқалган 
Salvia
туркумига мансуб 
Salvia
sclarea
турининг 
келгусида тарқалиш мумкин бўлган оптимал иқлимга эга майдонлар 
аниқланди. Ушбу турнинг биоиқлим натижалари ҳамда дориворлик 
хусусиятини инобатга олган ҳолда келгусида доривор ўсимликлар 
плантацияларини ташкил этишда амалий натижалар учун қўллаш мумкин.