Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги заҳириддин Муҳаммад Бобур номидаги

Annotation:
This paper examines the condensation of formaldehyde with 
acetone to form a polymer that is insoluble and insoluble when heated. 
Key words: 
Acetone, formaldehyde, acetone-formaldehyde resins, 
condensation, linear polymethylene, novolak and resol resins. 
Respublikamizda hozirgi paytda ishlab chiqarish, sanoat va qishloq xo’jaligi 
jadal sur’atlar bilan rivojlanib bormoqda. Maxalliy xom ashyo asosida turli 
mahsulotlar ishlab chiqarish, polimer mahsulotlarini olish va qayta ishlash, turli hil
Quyma detallarni tayyorlash uchun qoliplar va sterjenlarni (o’zaklar) tayyorlash 
uchun sintetik polimerlar ishlatiladi. Ana shu masalalarni hal qilish uchun ham 
atseton farmaldegid smolasini olinishi, xossalari va modifikatsiyalash jarayonini 
tadqiq qilish hamda, atseton va formaldegid smolasi materiallarni termik 
barqarorligini, suv shimuvchanligini yaxshilovchi to’ldirgich sifatida ishlatiadi[1, 
72]. Bundan tashqari, kompozitsion fenoplastlar olishda, materiallarni dieliktirik 
xossalarini yaxshilashda, radiotexnikada, priborlarni tashqi qismi tok va issiqlik, 
suv ta’sirida korroziyaga uchramasligi uchun qoplamalar sifatida, kema va 
samaliyotlarni ko’p detallarini suv shimuvchanligini kamaytirish maqsadida yupqa 
qoplamalar sifatida ishlatiladi. Atseton formaldegid smolalarini ishlatilish tadqiq 
qilish bugungi kunning dolzarb muommolaridan biridir[2, 36]. 
Biz laboratoriya sharoitida atseton bilan formaldegidning kondensatlanishi, 
qizdirilganda suyuqlanmaydigan va erimaydigan polimer hosil bo’lish jarayonini 
o’rgandik. Buning uchun biz 37,6 g atseton va 15 g formalin eritmasi kolbaga 
solib, 5-10 minut chayqatdik. So’ngra unga 0,5 g konsentrlangan xlorid kislota 
qo’shib, kolbaga qaytarma sovutgich uladik va suv hammomida 90-100
0
C da 
qizdirdik. Qizdirish bir-biriga aralashmaydigan smola bilan suv qatlamlari hosil 

---

182 
bo’lguncha davom ettirildi. Kolbadagi modda chinni idishga solib sovutildi va suv 
qatlamidan ajratildi. Qolgan smola distillangan suv bilan neytrallanguncha yuvildi 
va 150-160
0
C gacha quritish shkafida quritildi. Hosil bo’lgan chiziqli tuzilishdagi 
polimetilinatsetonga ma’lum kimyoviy reagentlar qo’shish yo’li bilan uch 
o’lchamli, ya’ni fazoviy tuzilishdagi atseton-formaldegid smolalariga aylantirildi. 
Bunday moddalar sifatida formaldegid polimerlari va geksametilentetraminlar 
ishlatiladi.
Atseton bilan formaldegidning kondensatlanishi natijasida, qizdirilganda 
suyuqlanmaydigan va erimaydigan polimer hosil qilish protsessi ikki bosqichdan 
iborat. Avval chiziqli tuzilishdagi polimetilen atseton olinadi, so’ngra u qotiriladi. 
Yumaloqtublikolbaga 17,5 g atseton, 17,75 g 40% li formalin va 1,5 g 25%li 
ammiak solinadi. Aralashma suv hammomida 90
0
C da qizdirildi. Taxminan 30 
minutdan keyin aralashma ikkiqatlamga ajraldi: yuqoridagi qatlam suv, pastdagisi 
esa smola hosil bo’ldi. Hosil bo’lgan modda (chiziqli polimetilatseton) suvdan 
eytralholda kelguncha yuvildi va 50-65
0
Cda vakuum-quritgichda quritildi. 
Polimerning chiziqli tuzilishini aniqlash uchun uning spirt, atsetonva spirt bilan 
benzol aralashmasida eruvchanligi tekshirildi. Quritilgan polimer (rezol) 
probirkaga solinib, termostatda 60
0
dan 120
0
C gacha qizdirildi va erimaydigan 
hamda 
suyuqlanmaydigan 
uch 
o’lchamli holoatga-rezitga aylantirildi.
𝐶𝐻
3
− 𝐶𝑂 − 𝐶𝐻
3
+ 𝐶𝐻
2
𝑂
5% 𝑁𝑎𝑂𝐻 𝐸𝑡𝑜𝑛
⇒ 𝐶𝐻
3
− 𝐶𝑂 − 𝐶𝐻 = 𝐶𝐻
2
+ 𝐻
2
𝑂
Ushbu reaksiya quyidagi mexanizm bo’yicha boradi; 
𝐶𝐻
3
− 𝐶𝑂 − 𝐶𝐻
3
+ 𝑁𝑎
+
𝑂𝐻
−
→ 𝐶𝐻
3
− 𝐶𝑂 − 𝐶𝐻
2
̈
Natriygidroksid tarkibidagi gidroksid guruhi atseton molekulasi tarkibidagi metil 
guruhidan pratonni biriktirib oladi va atseton molekulasi tarkibidagi uglerodda 
elektorn juft qoladi. 
𝐶𝐻
3
− 𝐶𝑂 − 𝐶𝐻
2
̈ + 𝐶𝐻
2
𝑂 = 𝐶𝐻
3
− 𝐶𝑂 − 𝐶𝐻
2
− 𝐶𝐻
2
− 𝑂
−
Bu elektron juft formaldegid molekulasi tarkibidagi karbonil guruhini qo`shbog`I 
bilan ta’sirlashib quyidagi karboanionni hosilqiladi. 
𝐶𝐻
3
− 𝐶𝑂 − 𝐶𝐻
2
− 𝐶𝐻
2
− 𝑂
−
+ 𝐶
2
𝐻
5
𝑂𝐻 = 𝐶𝐻
3
− 𝐶𝑂 − 𝐶𝐻
2
− 𝐶𝐻
2
− 𝑂𝐻
Hosil bo`lgan karboanion etil spirti molekulasi tarkibidagi gidroksid guruhi 
(gidroksidguruhidagivodorodelektronikislorodtomongasiljishinatijasidavodorodqis
manmusbatzaryadlanadi
С
2
𝐻
5
− 𝑂 ← 𝐻
+
) bilan ta’sirlashib, butanol-4-on-2 hosil 
bo`ladi. 
𝐶𝐻
3
− 𝐶𝑂 − 𝐶𝐻
2
− 𝐶𝐻
2
− 𝑂𝐻 → 𝐶𝐻
3
− 𝐶𝑂 − 𝐶𝐻 = 𝐶𝐻
2
Hosilbo`lgan
𝐶
2
𝐻
5
− 𝑂̈
etoksiguruhibutanol-4- 
on-2molekulasi 
3-uglerod 
atomidagi pratonni tortib olib, etil spirtiga aylanadi va butanol-4- on-2 molekulasi 
3-uglerod atomi karboanion hosil qiladi. 4-uglerod atomidagi bitta vodorod praton 
xolatida gidroksid guruhini biriktirib olib, suv molekulasini hosil qiladi. Natijada 3 

---

183 
va 4 uglerodlar orasida elektronlar qayta taqsimlanib qo`sh bog` hosil bo`ladi va 
metilvinilketonga aylanadi. 
Hosil bo`lgan metilvinilketonnipolimerlab atseton-formaldegid smolasi 
olinadi.
𝑛𝐶𝐻
3
− 𝐶𝑂 − 𝐶𝐻 = 𝐶𝐻
2
𝑝𝑜𝑙𝑖𝑚𝑒𝑟𝑙𝑎𝑏
⇒ [−𝐶𝐻 − 𝐶𝐻
2
−]
𝑛
𝑂 = 𝐶 − 𝐶𝐻
3
Atseton-formaldegidsmolasi 
Olingan ma`lumotlarga asosan quyidagi xulosalarga kelindi: 
1. 
Fenolning 
formaldegid 
bilan 
polikondetsatlanish 
reaksiyasiga 
fenolvaformaldegid nisbatlariga, reaksiya muhitiga hamda haroratiga bog’liq holda 
2 xil; novolakvarezol smolalari hosil bo’lishi o’rganildi. 
2.Novolak smolasini hosil bo’lish reaksiyasining muqobil sharoitlari fenol: 
formaldegid 7:6 mol nisbatlarda, PH=6 kislotalimuhitda, reaksiya harorati 85-90
0
, 
reaksiya davomiyligi 2 soat ekanligi aniqlandi. 
3. Rezol smolasini hosil bo’lish reaksiyasining muqobil sharoitlari (fenoi: 
formaldegid 6:7 mol nisbatlarda, PH=7,8 ishqoriy muhitda, reaksiya harorati esa 
90-100
0
, reaksiya davomiyligi 2 soat ekanligi aniqlandi. 
4. Smolalar olishning texnalogik ketma-ketligi o’rganildi. Novolak va rezit 
smolalarining sintezlashda katalizatorlar sifatida HCl va NH
4
Cl qo’llanilganda, 
reaksiya unumi 92-96% ga oshishi aniqlandi. 
5. Smolalarning eruvchanligi o’rganilib, mochevina formaldegidmelomin 
formaldegidsmolalari bo’tanol va izoproponallarga, fenolformaldegid smolasi esa, 
asosan organic erituvchilarga: deoksan, benzol va spirtlarda yaxshi erishi suv va 
asetonda esa, erimasligi aniqlandi. 
6. Smolaga to’ldirgich (uglerod, selyuloza, sulfid) larni ma’lum nisbatlarda tanlab 
qo’shish natijasida tayyorlangan materiallarni mustahkamliligini, cho’zilishini 
2500 
kg/sm
2
gacha 
va 
solishtirma 
qovushqoqlik 
zarbini 
esa, 
60-70 
kg.sm/sm
2
gacha oshirish mumkinligi o’rganildi. 
7. Smolalarning xossalari turli to’ldirgichlar yordamida yaxshilanib, mebellar, 
mashinalarning turli qismlari uchun talablarga javob beradigan yelim, lak hamda 
emallar sifatida ishlatish mumkin degan xulosalarga kelindi.