O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi markazi

7-§. Cho‘yanlarning xili, tasnifi va markalanishi 
 
Yuqorida qayd etilganidek, cho‘yan termirning uglerodli 
qotishmasi bo‘lib, uning tarkibida uglerod miqdori 2,14 % 
dan ortiq bo‘ladi, undan tashqari ma’lum miqdorda Si, Mn, 
P, S lar ham bo‘ladi. Ma’lumki, uglerod cho‘yanda grafit va 
sementit holida bo‘lishi mumkin. Agar cho‘yanlarning 
tarkibida uglerod va kremniy ko‘p bo‘lib, marganes kam 
bo‘lib, sekin sovitilsa, uglerod erkin tarzda ajraladi. Agar, 

---

72 
aksincha uglerod va kremniy kam bo‘lib, marganes ko‘p 
bo‘lib tez sovutilsa, uglerod sementitda bo‘ladi. Cho‘yanlar 
tarkibidagi uglerodning qay tarzda va qay shaklda ekanligiga 
ko‘ra ularni qayta ishlanadigan, quymakorlik (kul rang), 
bolg‘alanuvchi va mustahkamligi yuqori cho‘yanlarga 
ajratiladi: 
a)
 
Qayta ishlanuvchi cho‘yan. 
Bu cho‘yanda uglerod 
temir bilan asosan temir karbidi (Fe
3
C) tarzida bo‘ladi, 
shuning uchun bu cho‘yanlar juda qattiq va mo‘rt bo‘ladi. 
b)
 
Quymakorlik (kulrang) cho‘yan. 
Bu cho‘yanlarning 
tarkibida uglerodning ko‘p qismi erkin holda, ya’ni grafit 
tarzda bo‘ladi. Cho‘yanlar strukturalarining metall asosiga 
ko‘ra perlitli, ferritli, ferrit-perlitli, perlit-ferritli turlariga 
ajratiladi. Bu cho‘yanlarning narxi arzon, yaxshi quyish 
xossali, keskichlar bilan oson kesib ishlanadi, qoniqarli 
mexanik, antifriksion va boshqa xossalarga ega. 
9-
jadvalda kulrang cho‘yanlarning bazi markalari, asosiy 
mexanik xossalari va ishlatilish joylari keltirilgan. 
Quymakorlik cho‘yanlarning markalanishi. 
Bu cho‘- 
yanlarni (GOST 1412-79) bo‘yicha quydagicha markalanadi. 
Masalan, SCh20 va SCh quyma (kulrang) ligini, 20 raqam 
o‘nga ko‘paytirilsa, cho‘zilishga bo‘lgan mustahkamligini 
bildiradi. 
d)
 
Mustahkamligi yuqori cho‘yan. 
Quymakorlik cho‘yan- 
larning puxtaligi va plastikligini oshirish uchun ularni 
qolipga quyishdan avval unga ozgina Al yoki Mg kukunlari 
kiritiladi. Suyuq metallda erimaydigan oksidlar, qo‘shimcha 
kristallanish markazlar hosil qiladi. Eriydi-ganlari esa 
o‘sayotgan kristallar sirtini yupqa parda bilan qoplab, 
o‘sishga qarshilik ko‘rsatib uglerodning sharsimon grafitga 
o‘tishiga olib keladi. Bu grafit kichik yuzali bo‘lib, metall 
asosining puxtaligiga plastinkali grafitga nisbatan kamroq 
putur yetkazadi. 

---