Gidroekologiya

 
 
IV. KO’LLARNING GIDROLOGIYASI VA GIDROKIMYOSI 
Ko’l deganda, ko’z o’ngimizda suv bilan to’lgan tabiiy botiqlarni keltiramiz. Yer yuzasidagi hamma 
ko’llarning umumiy maydoni 1,8%ni tashkil qiladi. Ko’llarga quyidagicha ta’rif berish mumkin: ko’llar – bu 
ma’lum bir chuqurlikka joylashgan, suvi oqib chiqib ketmaydigan, chetlari tutashgan, berk suv havzasidir. Lekin, 
ko’pchilik ko’llarning suvlari daryo orqali dengizga quyiladi. Ular qurg’oqchil, tekislik mintaqalarida joylashgan 
ko’llar ham berk (masalan, Orol, Sariqamish, Tuzkon, Aydar), suvi oqib chiqmaydi. Ko’llar dengizlardan olisda 
joylashgan Yer yuzaidagi botiqliklarni to’ldirgan suv havzalaridir. Bu botiqlar basseynlar deb ataladi.
Ko’llar suvning past joylarida oqib to’planishi natijasida hosil bo’ladi. ko’llar suvining asosiy qismini 
yomg’ir va erigan qor uvlari tashkil etadi. Suv basseynga jilg’alar katta-kichik daryolarning quyilishi sizib 
chiqadigan buloqlar va yer osti suvlaridan hosil bo’ladi.
Ko’l basseynlari bir necha usul yordamida vujudga keladi. Ayrim ko’llar Yer po’stlog’ining shikastlanishi 
va darz ketishi natijasidir. Shimoliy Amerikadagi Yuqori Ko’l shu tariqa paydo bo’lgan. 
Ba’zan ko’llar vulqonlar yordamida vujudga keladi. Lava oqimi suvning vodiyga yo’lini to’sib qo’yishi va 
basseyn hosil qilishi mumkin. Ba’zida so’nib qolgan vulqon krateriga suv to’lib qoladi. Oregon shatatining junabiy 
qismidgai krater ko’li shunday bunyodga kelgan. Ko’pgina ko’llar muzliklar eroziyasi (erishi) tufayli hosil bo’lgan 
basseynlarni egallba yotibdi. Knadadadgi Yuqori ko’l, va Vinnepeng ko’lidan tashqari barcha ko’llar muzliklardan 
hosil bo’lgan.
Sohil bo’ylarida to’lqinlar va qirg’oqbo’yi oqimlari ensiz dengiz ko’rfalarini dengizdan to’sib qo’yadi 
hamda daryo etagi va ko’rfazlardan ko’l hosil qiladi. Ba’zan daryoning bosh oqimi toshqin paytida tuproq va 
balchiqni yig’ib, o’ziga vodiy hosil qiladi. Natijada irmoqlar vodiysi to’lishidan ko’llar paydo bo’ladi.
Tuproq ostidagi ohaktosh bo’lgan joylarni suv eritib yuvib ketadi. Oqibatda ko’llar basseyni uchun katta 
joy ochiladi. Florida shtatida bunday ko’llar anchagina 
Ko’llar sun’iy ravishda ham hosil bo’lishi mumkin. Agar daryoning yo’li damba bilan to’silsa, u suv 
oqimini bo’gib qo’yadi va ko’l hosil bo’ladi. Bunday ko’llarga O’zbekistondagi ko’plab suv omborlarini misol 
qilib keltirish mumkin. Mid ko’li Koloroda daryosiga Guver dumbasi qurish natijasida vujudga kelgan.