Gidroekologiya

III.4. DUNYO OKEANINING ATMOSFERA VA QURUQLIKKA TA’SIRI 
 
Okean oqimlari materiklarning tabiiy sharoitiga, issiqlik va namlikning qayta taqsimlanishiga kuchli ta’sir 
ko’rsatadi. Oqimlar o’zining xiliga qarab havo massalarini isitishi yoki sovutishi mumkin. Ekvator atrofida hosil 
bo’lgan iliq oqimlar qutblar tomon harkat qilib, u yerlarga juda katta miqdordagi issiqliuk olib boradi. Ayniqsa 
issqlikni qayta taqsimlashda golfstrim, Kurasio kabi qudratli oqimlarning roli benihoya katta. Masalan, Golfstrim va 
Shimoliy Atlsantika oqimlari tropik mintaqadan mo’tadil va qutbyoni kengliklarining har 1 sm
2
joyiga yiliga 80-100 
katta koloriya issiqlik olib keladi. Kurasio oqimi esa Yapon orollari yaqiniga 20-30 katta koloriya issiqlik olib 
keladi. Oqibatda iliq oqimlar ustida hosil bo’lgan dengiz havo massasi quruqlikkka kirib borib materiklarning 
qirg’oq bo’ylarini qish paytlari ham isitadi. Chunonchi, Shimoliy Atlantika oqimi ustida vujudga kelgan issiqlikni 
G’arbiy shamollar Yevrosiyoga olib keladi va uning iqlimini shakllanishida faol ishtirok etadi. 
Oqimlar yog’inlarning taqsimlanishiga ham ta’sir ko’rsatadi. Iliq oqimlar o’tadigan qirg’oqlardan yog’in 
sovuq oqimlar o’tadigan qirg’oqlarda yog’in kam yog’adi. Chunki sovuq oqimlar ustida yuqori atmosfera bosimi 
hosil bo’ladi. 
Okeanlar bilan materiklarning o’zaro aloqadorligini musson shamollari va suvning aylanma harakati 
misollarida yaqqol ko’rish mumkin. “Musson” arabcha so’z bo’lib, uning ma’nosi mavsum demakdir. Musson 
shamollari mavsumga qarab o’z yo’nalishini qarama-qarshi tomonga o’zgartiradigan havo oqimi hisoblanadi. 
Mussonlarning hosil bo’lishida materiklar bilan okeanlarning turlicha isishi natijasida atmosfera bosimining 
o’zgarishi hal qiluvchi qol o’ynaydi. Binobarin, mussonlar yuqori bosimli va past bosimli mavsumiy oblastlar 
orasida vujudga keladi. Qishda quruq havo massasi quruqlikda okeanga qarab esadi yozda esa dengiz havo massasi 
okeandan quruqlikka qarab esadi. Mussonlar materik ichkarisiga 1000 km. masofagacha kirib borib, shu joyining 

---

iqlim xususiyatlarini belgilaydi. Ular ta’sir etgan joylar sernam va salqin bo’ladi. Shunday qilib, musson shamollari 
okeanlar bilan materiklarning o’zaro aloqadorligini mustahkamlovchi vosita rolini bajaradi. 
Okean suvi tabiatda to’xtovsiz harakat qilib, bir holatdan ikkinchi holatga o’tib yuradi hamda Yer yuzida 
katta va kichik aylanma harakat hosil qiladi. Suvning katta aylanma harakati quruqlikka juda katta miqdorda nam 
keltiradi daryo ko’l va yer osti suvlarini tarkib topishiga imkon yaratadi. Tuproqlarni o’simlik qoplamiga va turli xil 
organizmlarga baxsh etadi.
Dunyo okeani yuzasidan har yili o’rta hisobda bir metr qalinlikda suv bug’lanib atmosferaga ko’tariladi. 
Atmosferaga ko’tarilgan namning bir qismi kichik aylanma harakat tufayli yog’in bo’lib yog’adi, daryolarni, 
ko’llarni, tuproqlarni suv bilan ta’minlaydi. So’ngra daryo va yer osti suvlari orqali yana okeanga kelib qo’shiladi va 
suvning katta aylanma harakatini hosil qiladi. Shuning uchun ham okean sathi pasaymaydi.
Shunday qilib, dunyo okeani oqimlari, dengiz havo massalari va suvning aylanma harakati materiklar 
tabiatiga juda katta ta’sir ko’rsatadi. Yer tabiatining xususiyatlari xilma-xil bo’lishi, quruqliklarda namlikning ko’p 
bo’lishi qalin o’rmonlarning keng tarqalishi organik hayotning normal rivojlanishi okeanlar bilan materiklarning 
o’zaro aloqadorligiga bog’liqdir.