30. Cho’kindi jinslarni tasvirlash Siniq (klastik) jinslar

Temirli jinslar. 
Temirli jinslar xalq xo'jaligida juda katta ahamiyatga egadir. Qazib 
olinadigan ko'pchilik temir ma'danlari hosil bo'lishlariga kura Cho’kindi jinslarga kiradi. Ular 
kimyoviy tarkibiga kura quyidagi turt gruppaga bo'linadi: 
Temir oksidlari; 
Temir karbonatlari; 
Temir sul’fidlari va sul’fatlari; 
Temir silikatlari. 
Temir oksidli jinslardan diametri 0,2-1,5 mm li oolitli temir ma'dani (limonit) ko'proq 
ahamiyatga egadir. Ularda marganets ma'dani (psilomelan) bilan to'yingan bo'laklar tez-tez 
uchrab turadi. 
Minerallarda qanday tashqi aniqlash belgilari bo'lsa, bunda ham shunday belgilar bordir. 
Bu ma'danlar dengiz yoki chuchuk suvdan temir gidroksidlarining cho'kishi natijasida hosil 
bo'ladi. 
Karbonatlar gruppasining tarkibiga 
siderit
kiradi. Siderit gil va mergellar orasida va ba'zan 
kichik qatlam va linzalar shaklida uchraydi. 
Fosforitlar.
Kal’tsiyli fosforit angidridiga boy bo'lgan Cho’kindi jinslar
fosforitlar
deb 
ataladi. Ularda Р
2
О
5
miqdori 12% dan 40% gacha bo'ladi va u Yuqori dispersli apatit minerali 
guruhi tarkibiga kiradi. 
Fosfatli minerallar jinslarda konkretsiya va tsement shaklida uchraydi. Ular odatda kvarts, 
glaukonit va boshqa mineral bo'laklarini tsementlaydi yoki jins butunlay undan tashkil topgan 
bo'ladi. 
Fosforit turlari quyidagilardan iboratdir: 
1. Oqiq fosforitlar kattaligi 1 dan 10-15 sm gacha bo'lgan, bo'lak jinslarda yoki 
karbonatlarda bir tekis tarqalmagan konkretsiyalardan iboratdir. 
2. Donador fosforitlar. 
Ko'pincha fosfatlangan chig’anogi bo'lgan, bo'lak yoki karbonatli jinslar orasida oddiy ko'z 
bilan aniklab bo'lmaydigan, kattaligi 1-2 mm li mayda donalardan tashkil topgan bo'ladi. 
3. Qavatlangan fosforitlar kattaligi 0,05-0,3 mm li juda mayda donachalardan tashkil 
topgandir. Fosforitli karbonat fosfatli kremniy bilan tsementlangan toza mayda fosfat oolitlaridan 
tashkil topgan yaxlit jinsdir. Bunday turlarda jins massasining 95% i fosfatli kal’tsiydan tashkil 
topgan bo'ladi. Tabiatda oqiq yoki qatlam turli dengiz fosforitlari keng tarqalgandir. 
Oqiqlarining ranglari (g’urralari) och-sariqdan qoragacha bo'ladi. Ularda suyak, 
fosforitlangan daraxt chirindisi, chig’anoq, kremniyli bulut va boshqalar uchraydi. 
qatlam fosforitlar ko'pincha mayda donador - oolitlar, ba'zan katta donador - pizolitlar yoki 
bir tekis mayin kristalli strukturalarda bo'ladi. Ular qat-qatlanmagan bo'lib, tashqi ko'rinishidan 
kremniyning mayda donali, qumtoshli, bitumli ohaktoshni eslatadi. Janubiy qozog’istondagi 
Kichik qoratau tizmasida fosforit qatlamlari to'g’ri qatlamlar ko'rinishida yotadi. Ular odatda tik 

---

ajraliqlar bo'ylab bo'laklarga bo'linib ketadi. Fosforitlar qora yoki kulrang tusda bo'lib, ba'zan 
yuzasida yaltiroq payraxa bo'ladi. Fosforitlar qishloq xo'jaligida o'git sifatida qo'llaniladi.