Муаммолари республика илмий-амалий конференцияси материаллари

Foydalanilgan adabiyotlar 
1.Тиллоев, л. И., усмонов, х. Р. У., & хамидов, д. Г. (2020).Техническая классификация 
отходов в газовых химических комплексах. Universum: технические науки, (5-2 (74)). 
MAHALLIY XOMASHYOLAR ASOSIDA SINTETIK QUYI MODULLI 
SEOLIT OLISH 
Aripova M., Qodirov O., Fayziyeva F., Roʻziyeva F. 
Samarqand davlat universiteti 
 
Sanoatda koʻp tonnali miqyosda ishlab chiqariladigan adsorbentlar orasida tabiiy 
hamda sintetik seolitlar muhim oʻrin tutadi. Tabiiy seolitlar keng tarqalgan minerallar 
boʻlishi bilan birga, ular orasida adsorbsion xossalarga ega boʻlganlari nisbatan kam 
boʻlib, buning ustiga turli metallar birikmalari bilan qoʻshilgan holda uchrashi 
ularning xossalarini yanada oʻzgartiradi [1]. Ion almashinuvchilar, adsorbentlar, 
katalizatorlar, molekular elaklar sifatida seolitlardan foydalanish imkoniyatlari keng 
tadqiq etilmoqda [2, 3]. Adsorbsion jarayonlarga qOʻllash uchun mOʻljallangan 
seolitlar quyi modulli (mol nisbati Si:Al ≤ 2,8) boʻlib, A, X va Y tiplarga boʻlinadi 
(mos ravishda Si:Al ≈ 1; 1,2; 2,4). Seolit tarkibiga kirgan kationning boʻlchami 
“kirish oynasi” boʻlchamini belgilaydi va uning qoʻllanish sohasiga ta’sir koʻrsatadi 
[4, 5]. 
Oʻzbekistonda tabiiy seolitlar konlari mavjud emas. Shu sababli mahalliy xom 
ashyolar asosida yuqori samaradorlikka ega sintetik seolitlar olish usullarini ishlab 
chiqish muhim ahamiyatga ega boʻlib, import oʻrnini bosishi hisobiga valyuta 
mablagʻlarini tejashga imkon beradi. Ushbu ishda Samarqand viloyati hududida 
mavjud boʻlgan ayrim minerallardan sintetik seolitlar olish imkoniyatini oʻrganish 
boʻyicha olib borilgan tajribalar natijalari keltirilgan. 
Mahalliy xom ashyo minerallari boʻlmish Samarqand viloyati Nurobod tumani 
Sazagʻan MFY hududidan olingan № 1-namunalarning rentgen fluoressent usulida 
element hamda oksid analizi oʻtkazildi. Analiz “NEX CG” asbobida (Rigaku, AQSh) 
oʻtkazildi. Sifat va miqdor analizi “RPF-SQX” dasturiy vosita yordamida olib borildi. 
Analiz natijalariga koʻra № 1-hududdan olingan namunaning asosiy oksid tarkibi 
quyidagicha ekanligi aniqlandi. 

---

297 
Olingan natijalardan Si:Al nisbati 4.96 boʻlib, quyi- va oʻrta modulli seolit 
olishga imkon berishini koʻrish mumkin. Qolgan ba’zi metallar hamda 
metallmaslarning oksidlari umumiy miqdori 0.209% boʻlib, kamligi sababli inobatga 
olinmadi. 
Tajribalarning 
keyingi 
bosqichida 
geologik 
yotqiziqlarning 
kristallik 
xususiyatlarini aniqlash uchun kukunli difraktometr XRD-6100 (Shimadzu, Japan) 
uskunasida amalga oshirildi. Kukunli difraktometrda olingan natijalar mineral 
tarkibini yanada aniqroq oʻrganishga imkon berdi. Bunda namuna tarkibida kvars - 
32.37%; albit - 7,22%; mikroklin - 29.01%; plagioklaz-oligoklaz - 26.33%; muskovit 
- 1,98% eng koʻp tarqalganligini koʻrish mumkin. Qolgan minerallar umumiy 
miqdori 3,09% ni tashkil etadigan bir necha koʻrinishlardan iborat. 
Keyingi tajribalar gidrotermal usulda sintetik seolit olish yoʻnalishi boʻyicha 
olib borildi. Tadqiqotlar sintetik seolitlarning xossalarini unga qoʻshilgan 
modifikatorning xossalariga bogʻliqligini oʻrganish boʻyicha davom ettirilmoqda.