Мундарижа нодирбек Сайфуллаев

7. Шохи-зинда комплекси. Умумий 
кўриниш
Айнан 
темурийлар 
даврида 
гумбазларнинг лойиҳа қурилиши бир 
нечта марказларга асосланиб қурилган. 
Бир марказли бу ярим айлана шаклини 
келтириб чиқарадиган усул. Икки марказли 
гумбаз асосан Византия меъморчилигига 
хос. Уч марказли гумбаз асосан айлана 
шаклидан ташкил этилиб, айлананинг 
икки чегараларида яна иккита марказларда 
айлананиг маълум кесишувида ҳосил бўлган 
шаклдир. Олимларнинг тадқиқотига асосан 
Ўрта Осиёда уч марказли гумбазлар бир-
неча турига эга. Асосан меъморчиликда тўрт 
марказли гумбазлар қурилиши кўпчиликни 
ташкил қилиб, улар 12 турга эгадир. [2]
8. Туркистондаги Хўжа Ахмад 
Яссавий мақбараси. Умумий 
кўриниш, гумбаз
9. Самарқаддаги Амир Темур 
мақбараси ва Шердор мадрасаси 
гумбазлари
Дастлабки 
пайтларда 
темир 
ва 
бетонларнинг пайдо бўлгунига қадар 
меъморчилик ва қурилиш иншоотлари 
элементлари сифатида гумбазлар уларнинг 
ўринларини босган ва улар билан бир 
қийматли бўлиб шифтлар дастлаб ёғоч 
болорлардан бўлган ва кейинчалик пишиқ 
ғиштлар ёрдамида терилиб чиқилган.
Гумбазлар қурилиш конструктив ечими 
бўйича мустаҳкам ва мукаммал ўйланган 
қурилмадир. Бунга оддий яъни моҳирона 
шаклларда махсус ажратилган ғиштлардан, 
териш учун қоришма рецепти, техника 
ва ғиштни териш технологияси орқали 
эришилган. Ярим сферик шакллардаги 
гумбазлар сардобанинг доимий муҳим 
элементи бўлиб, шаҳарлардаги мураккаб 
гидротехник 
иншоотларда 
ичимлик 

---

10
№1 (5)
2021
“Камолиддин Беҳзод номидаги Миллий рассомлик ва дизайн институти Ахборотнома”
сувларини аҳоли пунктларида, ишхоналарда, 
йўлларда, чўлларда карвон йўлларида 
ичимлик сувларини йиғиш, сақлаш ва ундан 
фойдаланишда қўлланилган.[3]
қўлланилган қурилмадир. Гумбазлар билан 
нафақат жамоат бинолари, айрим ҳолларда 
турар жой биноларининг усти хам ёпилган. 
Гумбазлар шаклига кўра қурра (ярим шар), 
қитъа (сегмент), махрут (асосий пирамида ёки 
кўп қиррали конуссимон), тоқ (сфероконик), 
туркистоний (асоси цилиндр, усти конус), 
сағанапўш (сағанасимон), балҳи (асоси тўғри 
тўртбурчакли), чархи (асоси доира), шалғами, 
мирзон, зарбалик, чортарк, нақшбанди, 
кулохий ва бошқа турлари мавжуд бўлиб, 
ҳозирги 
даврда 
қурилаётган 
диний 
иншоотларда кенг фойдаланилиб келинган. 
Тарихий ёдгорликларни таъмирлаш ишлари 
ўз вақтига қараб турлича назарияга эга 
бўлиши мумкин. Бу услубларни ўрганиш 
ва таҳлил қилиш ҳозирги кунда долзарб 
аҳамиятга эга. Ўтмишда меъморлар қўллаган 
уйғунлик қонунлари бугунни нафақат 
ўтмиш, балки келажак билан ҳам боғловчи 
назарий кўприк бўлиб хизмат қилади.