Innovatsiya va intergatsiya

Ilg'or g'oya, prinsip va vazifalar
Bu kursning konsepsivasi ishlanmasida bizning zamonda tabiat -
inson tizimida o'quvchilar tushunchasi asoSiangan bo'lishi kerak. 
M a’naviy, ekologik tushuncha bo'lm ogi lozim, faqatgina tabiatga ehti- 
yotkorlik bilan munosabatda bo’lish, inson kelajagi xavfsizligini ta’min- 
lashini tushuntirmoq lozim, Bunday yondashuvning ilg'or g'oyalariga 
birdamlik, maqsadga yo*naltirilganlik; inson va tabiat uzviyligi, inson -
tabiat tizimining samoviy belgilanganligini anglash kiradi,
P rin sip la r- bu, birinchidan, gumanitarlash, u tabiiy-ilmiy gumanitar 
bilimlarni «tabiat - inson» tizimida integrallash, ikkinchidan, tabiatdagi 
mavjud aloqalarni o'quvchilar anglashi orqali shaxsning shakllanishL 
uchinchidan, tabiat haqidagi aniq bilimlarga tegishli o'quvchilar fikrlash 
yo’nalishi usuli shakllanish ustivorligi, to'rtinchidan, kelgusi didaktik 
moslashuv ilmiy izlanishga mos kelgan turli sohalardan materialni 
tanlashdir.
Vazifalarga quyidagilar kiradi: o'quvchilarda tizimli fikrlashning 
oriyentir asosini shakilantirish, tabiat birlamchiligi haqidagi qonunlar, 
hodisalarga oid bilimlarni shakilantirish, tabiatshunoslik qonuniyatlari, 
kuzatish qobiliyatlarini shakllantirish, bilimlar tizimini ishlab chiqish, 
aqliv mustaqillik muammolarini bi 1 ish va ularni yechish. у o'Marini 
topish qobiliyatini rivojlantirish, Vazifalarga, shuningdek, tabiatni 
estetik qabul qilish, insonparvar ma’naviy ideallarga ekologik fikrlash 
va tabiatni asrash munosabatini asos qilish kiradi, Didaktik aspekt- 
dagi bunday yondashuvning asosiy farqlari quyidagilar: mantiqdagi 
tushunchalardan voz kechish: deduksiyani vaqtidan oldin ishlatish, 
tushunchalar shakllanishining klassik tizimidan integratsion umumlash- 
tirishning umumiy tushunchalar ini ishlatish darajasiga o'tish; tarixiy 
yondashuv bilimlarini minimallashtirish tabiat obyektlarini o'rganishda 
aniq dalillarni o'zlashtirishga emas, u bilan bogTiqligini anglash.
Kuzatish va xidosalar
Pedagogik izlanishlar shuni ko'rsatadiki, integratsion asosda fanlarni 
o‘rgangan o'quvchilar predmetli o'rgatishning chiziqli kurslarini qisqa 
muddatda o‘zlashtirishmoqda. Tez o'qitish maqsad qilib olinmaganiga 
qaramasdan, undagi tabiat, mehnat, rasm, o'qish sohasidagi elementlar 
bu fanlarni tez o'rganishda umidli asos b o lib xizmat qilyapti. Pozitiv

---

natijalar deb, dunyo haqidagi ilmiy tasavvurlarning zamonaviy 
darajasiga to'g'ri baho berish; o'quvchi oldida olamning ko4p oichovli 
dunyo manzarasining dinamikada, turli bogianishlarda yaratish, 
aylantirish; koVrish gorizontlarini kengaytirish, o’zi uchun dunyoni 
q ay tad an kashf etish, o’quvchi bilan muloqotdagi yangi metodik shakl- 
larni izlash; turli mutaxassislar faoliyatlari muammolarini hal etishda 
birlashtirish, o;quv faoliyatida toliqishning old ini olish, yangi sifatli 
pedagogik natija olish. ta'limning yangi falsafasi boiishi, pedagogik 
jaravonining integrativ borligini aks etishga aytiladi. Integratsiyaga 
qarshi muammolarni yaratish mumkin. Avrim oiimlar integratsiyani 
mexanik birikishga xavf tug'diradi, deb hisoblashmoqda. Ta’lim 
muassasalari rahbarlari kcvpincha integratsion kursning maqsad va 
vazifalarini aniqlashda, kerakli okquv dasturini tanlashda, o'qituvchilar 
malakasini oshirishda qiyinchiliklarga duch kelishmoqda. Shunday 
qilib, integratsiya taTim rivojlanishiga zamm yaratgan holda, har bir 
maktabda dolzarb muammo ham bo'lib kelmoqda. Bu integrativ yon- 
dashuv mohiyatini tushunmaslikdan kelib chiqyapti. TaMim tizimi tash- 
kilotchilari zimmasiga bu masalani to'g’ri yechishda katta m as’uliyat 
tushayotir. TaMim mazmunining insoniylashtirishda asosiy mexanizm 
deb, integratsiyani anglash qadriyatni. ya'ni zamonaviy maktabning 
rivojlanishida ilg’or an'analar ahamiyatini aniqlashga imkon beradi.
Integratsiyaning u yoki bu darajasini ta iim jarayonida qoilash 
natijasida o'quvchining vaqti va kuchi tejaladi. uning bilish imkoni- 
vatlari kengayadi. Ota-onalarning hamda davlatning o'qish jaravoniga 
sarflaydigan m ablagini iqtisod qilish imkoniyati vujudga keladi; 
mavzulararo integratsiya asosida o'quv-bilish jaravoni natijalarini istiq- 
belli qilish mexanizmiari yaratiladi; integratsiyalashtirilgan ta’lim 
jarayonini boshqaradigan o'qituvchilarni tayyorlash va malakasini oshi- 
rishni y o ig a qo4yish uchun huquqiy metodik imkoniyatlar yaratiladi; 
integral dasturlar asosida o^quv-biluv jaravonining iqtisodiy jihatdan 
samaradorlik darajasi aniqlanadi; o'quv-biluv jarayonini integral dastur- 
lar asosida tashkil etish sohasiclagi xalqaro tajribalardan keng foyda­
lanish uchun qulay imkoniyatlar tug'iladi.
216

---

BO L A J A K O Q I T U V C H I L A R N I N G
P SIXOL О GIK -PED AG О G I K B I L I M L A R I N I
IN T E G R A T S IY A L A S H JA R A Y O N I
Bo'lajak cvqituvchilarning amaliyotga tayyorligi qanchalik chuqur 
va ko’p qirrali boMsa, shu vaqtning o'zida psixologik-pedagogik 
integratsiya yo‘nalishini to'g'ri tanlash lozim. 0 6ylaymizki, uchta har 
xil, lekin bir-biri bilan bog'liq b o lg an komponentlarni: metodologik, 
texnologik va shaxsiy integratsiya psixologik-pedagogik bilimlarni 
o'rganish uchun ancha oson, tez va produktiv bo'ladi.
Birinchidan, nazariy bilimlarga ega bo'1 ish va metodologik reflek- 
siya tajribasini о shir ish orqali faollashadi. Ikkinchidan, metodik va 
texnologik darajadagi psixologik-pedagogik bilimlarni o‘z ichiga oladi. 
Uchinchidan, vazifaga pedagogning shaxsiy rivojlanishi, o4zligini 
shakllantirish kiradi. Yuqoridagi komponentlar o‘z ishlarida quyidagi 
talablarga javob berishi kerak:
- bilim olish bolajak o'qituvchining kerakli xususiyatlarini va ish 
turlarini shakllantirishga qarab olinishi kerak;
- psixologik-pedagogik fanlar strukturasi jarayoniga ko'ra bilimga 
ega bo'lish sharoitlarini yaratib berishi kerak;
- bo'lajak o'qituvchining imkon iyat, xususiyat, shakl va metodlar- 
ning birliginL qulay tanlov sharoitlarini yaratib berishi kerak, shuning- 
dek, oxjuvchilarni egallagan tushunchalarini o'quv jarayonida uzluksiz 
fovdalanishi va rivojlanish sharoitlarini yaratib berish kerak. Natijada 
«Bolalik» pedagogika asosidagi ish bo'yicha psixologiya integratsiya 
kursi ishlab chiqilgan. Bularning ichida quyidagi m a’noli qarorlar 
yotadi: ish bo'vicha bolalikning turli davrlardagi tarbiya va bilim 
olishning texnologiyasi, bolalikning turli davrlarida shaxsni shakllan- 
tirishi va rivojlanishining psixologik-pedagogik tashxisi, shaxsiy- 
o'zlashtirish texnologiyalarL 
Agar psixologik-pedagogik bilimlar 
integratsiyasini o'z-o'zidan yaralgam izolatsiyalangan holat emas, 
balki psixologik- pedagogik sikl fanlarini didaktik sintezi sifatida 
qaralsa, bu holatda savol tug'ilyapti, bu xususiyatni, holatni o’lchash 
mumkinmi? Bo'lajak o'qituvchining shakl-lanishiga salbiy yoki ijobiy 
ta'sirni bilishga texnologiyaning samaradorligini qay darajada aniqlash 
mumkin? Bu holatda vujudga kelgan bilimga baho berish aniqlash
217

---

tizimi mukammal deb hisoblamaydilar va bu pedagogik momtoringga 
murojaat etishga majbur qiladi. Psixologik monitoring psixologik- 
pedagogik integratsiyani har tomonlama kuzatishga imkon beradi.
Pedagogik kuzatishlar yordamida psixologik-pedagogik integratsiva 
jarayonini baholash uchun umumiy pedagogik baholash tizimlaridan 
(uzoq davom etuvchi metodi, bilimlar metodi. tekshirislming turli 
xillari va h. k.), shuningdek. tekshirilayotgan jarayon holatining metod 
va shakllari (informatsiyani kodlashtirish va dekodlashtirish, ishni 
testlar va ishni tekshiruv ish lari, terminalogik kesishuvlar. intel lektual 
kartalar bilan ishlash, anketaiash va h. k) dan foydalaniladi.
Bilimni baholash monitoringi prinsiplari:
1. Uzluksizlik prinsipi. Bu bahilashning butun dinamik rivojlanuvchi 
tizim sifatiga qarash degani. Bu tizim nafaqat sonli xarakter, balki 
sifatli xarakterdagi strukt ur-fun ksional o'zgarishlarni o'z ichiga oladi.
2. Ilmiy prinsip. Bu kuzatishning asoslangan xarakteristikasiga 
tayangan holda kuzatish degani. Bu holatga maishiy turmush tomonidan 
yondashish man etiladi.
3. Tarbiya yo^nalishining prinsiplari. Pedagogik kuzatish butun 
maqsad hisoblanmaydi. balki bilim jaravonlarini chiiqur o'rganishga va 
pedagogik boshqaruvni ishonchli uskunasi sifatida qo'llaniladi.
4. Tashxis - ma'lumot yo'nalishi prinsiplari. Kuzatuv jarayonida 
olingan axborot bilim jarayonni oldindan ishlab chiqarilgan ko'rsatkich 
va tasniflashiga to*g‘ri kelishi kerak.
5. Pragnostik (maMumot beruvchi, kuzatish) prinsiplar. Pedagogik 
kuzatishning ma'nosi pedagogik jarayoni noma'lum bir vaqtda yoki 
m a lu m vaqtda, belgilangan darajada holatini ko'rishi uchun emas, balki 
an’analar haqida bir towxtamga kelishish uchun, bilim olish jarayoni 
u yoki bu tomonining rivojlanishini ko'rishi uchun, xohlamavdigan 
holatlarini transformatsiyasi. blokirovkasi yoki to'xtashi, pedagogik 
bilimning ijobiy tomonlarini qollab-quvvatlashni oldindan ko'ra olish 
qobiliyatlarini oshirish uchun foydalaniladi.
Pedagogning professional komponentlik xarakteristikasi. Bu vo'na- 
lishdagi axborot yetuk bilimdonlik darajasini aniqlashda, psixologik» 
pedagogik bilimlarning integratsiva jarayonini tashkillashtirishda o‘qi- 
tuvchining ilmiy yondashishiga. integratsiva bilimlarini mukammal
218

---

biiishga yordam beradi. professional refleksiyaga va korrektiv harakat- 
larga qobiliyatliligi obz vaqtida yordam beradi.
O'qituvchining etalon modeliga m oljal olish. Bu model quyidagi 
ko‘rinishda boladi:
1. Kerakli motivatsion sferani, pedagogik ideal va professional 
pozitsiyani o'z ichiga oluvchi pedagogik yo'nalishlar.
2. Professional kompitentlik o'zining shaxsiy o'qitish tajribasidan 
olingan bilimdonlik, odatlar, ko'nikmalar, pedagogika nazariyasi va 
tarixi, pedagogik jarayonlarning texnologiyalarini o4z ichiga oladi.
3. Shaxsiy sifatlar individual-psixologik sifatlarni o‘z ichiga oladi 
(o‘ziga baho berish, odatlar darajasi, to'g'ri yoiialganligi):
- interaktiv sifatlar (muloqotda boiishi, emotsional ekspressiya), 
pedagogik takt, ijtimoiy persepsiya, muloqotga haqqoniv qiziqish;
~ mavqe - pozitsion sifatlar (ifoda, intizom, egiluvchan xususiyatlar, 
o'quvchining pozitsiyasini qabul qilishga tayyorlik, ta’sir etish yollarini 
o'zgartirishga tayyor boMish);
- professional-ilmiy sifatlar (yuqori professionalizm, o‘qitish jara­
yonini baholashda haqqoniv obyektiv boiish);
- didaktiv sifatlar (emotsional yordam beruvchanlik, mehr-oqibat, 
emotsional koilnishlarni 
o'z
vaqtida boshqara olish).
4. Psixologik sifatlar - temperament, jins va yosh sifatlari, hara- 
katchanlik va nerv tizimi mustahkamligi, emotsional mustahkamlik, 
fantaziya va xayolni yuqori darajaliligi, intellektual rivojlanishni qabul 
qilish, fikrlash bo'yicha darajasi va h. k.
Bu sifatlarda quyidagi ko'rsatkichlar kuzatiladi:
- bilimlarni mustahkamlash;
- tajriba va bilimdonlik masalalarini vechishda bilimlarning 
faolligi;
- pedagogik vaziyatlarda bilimlarni qoilash;
- bilimlarning miqdori;
- pedagogik vaziyatlarda bilimlarning mustahkamligi va qolla- 
nilishi;
- professional motivatsiya strukturasi;
- intellektual rivojlanish dinamikasi;
- o6qish jarayonidan qoniqish, bilim olishning shaxsiy ma'nosi.
Hamma narsa o'rganilayotgan kasb xususiyatlarini, o'qiyotgan-
larning xohishi va imkoniyatlarini hisobga olgan holda ko'rilishi kerak.
219

---