Sharobiddin tojiboyev, nasibaxon naraliyeva

63

---

S h o 'r suv h av zalarin in g su v o 'tlu n n i 
galobiontlar 
dcyilib, u lar 
suvda erigan osh tuzining k o n tscm raisiy asi 285 g/1 dan 347 g i 
g a c h a bulgan suv h avzalarida tarqalgan. S uvning sh o 'rlig i bundan 
ortishi 
bilan 
s u v o 'tla rn in g
m ikdori 
kam ayib 
boradi. 
O 'ta
sh o 'rla n g a n (gipertalin) suv h av z ala rid a D unaliella, A sterom onas, 
Pe-dimonas tarqalgan. A yrim
gipergalin 
suv havzalarining tagi 
k o ‘k-yashil su v o 'tlari b ilan qoplan g an , ularni asosiy qism ini 
M icrocoleus, A phonothece, Spirulina, O scillatoria turkum larining 
turlari tashkil qiladi. S uv n in g sh o 'rlig i kam aya borishi bilan boshqa 
turlarga m ansub s u v o 'tla r ham paydo b o 'lab o sh lay d i.
S u v o 'tla r asosan suvda h ay o t k echirsada, undan tashqari turli 
tum an m uhitlarda h am k en g tarqalgan. Suv m uhitidan tashqari- 
dagilarni 
aerofil, edafofil 
va 
litofil 
g u m h larg a bulinadi.
A erofil su v o 'tlarn in g o 's is h m uhiti fizik, kim yoviy jih atid an
ta 's ir etm aydigan toshlar, to g ' qoyalari. daraht p o 'stlo k lari kabi 
qattiq substratlar hisoblandi. U larni iakat atm osfera havosini 
n am lan ish i b ilangina k a n o a tlan ad ig an ham da suv bilan yuvilib 
turadigan jo y lard a o 's a d ig a n g u m h la rg a b o 'lin a d i. A erofil su v o 'tla r 
haroratni doim iy o 'z g a rib turishi t a ’sirida b o 'la d i. K unduzi ular 
qiziydi, kechasi soviydi, kish d a m uzlaydi. Bu gum h su v o 'tlari 
asosan C hlorophyta, C y an o p h y ta qism an, B acillariophyta guruh- 
lariga m ansub bir hujayrali va ipsim on tuzu lg an lard an iborat.
T u p ro q yuzasi va u n in g q a ’ri h am s u v o 't uchun o 's is h m uhiti 
b o 'lib , u nga m a ’lum d arajad a ta ’sir k o 'rsa ta oladigan su v o 'tla r 
guruhi 
e d a fo fil
deyiladi. S u v o 'tla rn in g rivojlanishi uchun fo to ro to f 
o rg an izm lar kabi y o ru g 'lik ham zarur. S hudgor qilingan tuproqda 
y o ru g 'lik 1 sm gacha k irib boradi. H ayotiy xususiyatlarini saqlab 
q o lg a n su v o 'tiarn i sh u d g o rlan m ag an tupoqlarda 20 sm gacha, 
shud g o rlan g an larid a esa 2,7 m chu q u riik g ach a uchratish m um kin. 
S u v o 'tla r bu chuqurliklarda k o 'p in c h a tinim holida b o 'lad i.
T uproq su v o 'tlarig a xos harakterli xu su siy at b o 'lib ularning 
“ e fe m e rlig i”-tinim h o latid an faol ho latg a tez o 'ta o lish i va aksin- 
chaligi. T u p ro q h a ro ratin in g k e sk in o 'z g a rish la rig a u ltrab in afsh a va 
rad io k tiv n u rlan ish larg a ch id ay oladilar. B u b ilan ularning keng 
tarq alg an lig i ifodalanadi.
T u p ro q su v o 'tlari aso san m ik ro sk o p orqali k o 'rs a b o 'la d ig a n
tu zu lish li b o 'lib , u larn i o rasid a tu p ro q y u za sid a o 's ib bem alol 
k o 'rs a , q o 'l b ilan tutib k o 'r s a b o 'la d ig a n la rg a k o 'k -y ash il su v o 't
64

---

\d s io c com m une
yiirtim izning to 'q b o 'z ra n g
t u p r o q i a r i d a ,
asos;n: 
adir va uning yuqori qism larida, boshoqdoshlar 
o i l a s i g a
m ansub 
o 's im lik la r 
t a r q a l g a n
sarhadlarda uchraydi. 
T u p r o q
su v o 'tlarin in g
s i s te m a tik
tarqibining asosiy qism ini ko'k-yashil va yashil 
s u v o ' t l a r
ta sh k il 
qiladi. T illarang va diatom su v o 'tlar ichida m a ’lum darajada 
harak terlilari ham bor.
S U V O 'T L A R N I A H A M IY A T I
S u v o 'tla r jam iyatda bir qator am aliy aham iyatga ega bulgan, 
oziq -o v q at, energetik nruam m olam i xil qilishda, atrof-m uhit m uho- 
fazasida kosm osni, yer qarini o 'rg an ish , sanoat hom -ashyosini 
q id irib topisb, qurilish m ateriali, farm atsevtika preparatlari, biologik 
faol 
m oddalar, biotehnologiyaning ob'ektlari 
sifatida m uhim
ah am iy atg a ega.
S u v o 'tla r avvalo tabiatda organiq m oddalar yaratish sifatida 
katta ah am iyatga m olik hisoblanadi. Suv m uhitidagilari usim lik va 
h ay v o n larn in g nafas olishlari uchun zarur bulgan kislorodning 
y ag o n a m anbai b o ‘lib hisoblanadi. Rus olimi V .I.V ernadskiy 
fikricha, gidrosferadagi o rganizm lar orasidagi kurash, bu kislorod 
uchun kurash dem akdir. Suv havzalarining biologik m ahsuldorligi, 
b aliq ch ilik su v o 'tlari faoliyatiga b o g 'liq .
D ary o lar. к о 'Har va dengizlarda oziq-ovqat va kislorod m anbai 
b o 'lib
hisoblanadigan 
su v o 'tlari 
um urtkasiz 
hayvonlarning 
k o 'p c h ilig i uchun yashash jo y i va baliqlam i uvuldiriq sochish 
h am d a u ru g 'la n ish i uchun jo y hisoblanadi. S u v o 'tlar suvdagi 
o rg an izm lam i kislorod bilan ta ’m inlashdan tashqari ifloslangan 
suvni b io lo g ik usul bilan tozalashda m uhim aham iyaga ega. Suvda 
u la rn in g om m aviy ravishda k o 'p a y ib ketishi ham biologik jihatdan 
iflo sla n ish g a olib keladi.
S u v o 'tla r vitam inlar (tiam in, riboflavin, folat, nikotin va 
ask o rb in kislota) m ikroelem entlar va bir qator flziologik faol 
m o d d a larn in g m anbai ham hisoblanadi. C hlorella su v o 'tn in g 100 g 
tarq ib id ag i v itam inlar o d am ning 1 kecha-kunduzdagi ularga bulgan 
talab in i kondiradi. Shu tufayli yurak-qon tom ir v a oshqozon 
k asallik lari bilan hastalangan bem orlarga u lam in g oziq-ovqatida 
s u v o 't b o 'lis h i ta k lif etiladi.
65

---

S u v o 'tlar oziq sifatida ham in a ’ium va m ashhur qishioq- 
x o 'ja lik m ahsu lo tlarid an qoH shm aydi. U larning larqibidagi oqsil- 
iarning protsenti k o 'p (70% gacha). C huchuk su \ h avzalari va 
d en gizlarida o 'sa d ig a n 170 turga m ansub, ulardan 81 qizil, 54 
q o 'n g 'ir , 25 yashil. 8 k o 'k -y a sh il su v o 'tla r o dam larning is te ’m olida 
m u m k in lig i aniqlangan. Shu m aq sad lar uchun P orhyra, L am inaria, 
G elid iu m . M acrocystis. U n d aria, R hodym enia, M onostrom a, U lva, 
entero m o ro h a, 
C hondris 
m ah su s ^k o 'p ay tirilad i. 
U lar o rasida 
P orphyia k o 'p m ikdorda m ahsus suv havzalarida o 'stirilad i.
M ik ro su v o 'tlard an C h lo rella M alaziya v a Filippinda oziq 
m aq sad tarid a h ar yili 500 to n n a dan ortiq m iqdora foydalaniladi.
M ek sik ad a va b o sh q a b ir qator m am lakatlarda k o 'k -y a sh il 
s u v o 'ti S pirilina m ahsus k o 'p a y tirilib yiliga 2000 tonna biom assa 
olinadi va uning kukunidan non m ahsulariga 5-10% m ikdorda 
q o 'sh ila d i va boshqa m aq sad lard a foydalaniladi.
S u v o 'tla r ch o rv ach ilik d a oziqqa qo'shim c-ha sifatida ancha 
k en g q o 'lla n ila d i. B izning respublikam izda ham chorv ach ilik va 
pillach ilik d a su v o 'tlard an foydalanish hisobiga o 'tg a n asrn in g 80- 
y illa rid a olingan foyda 290 m ln. s o 'm d a n iborat bulgan. C horva 
m o lla rin m g o z ig 'ig a xlorella q o 's h ib berilganda, b ir q ato r ijobiy 
o 'z g a ris h la r kuzatilgan.
T u p ro q s u v o 'tla ri o rg an iq m odda to 'p lash , fizik -k im y o v iy
x u su siy atin i m ik ro b io lo g ik faolligini yaxshilash b ilan tuproq 
u n u m d o rlig in i oshirishda ham aham iyati katta. S u v o 'tiarn i y u k sak
o 's im lik la m in g fao liy atig a ijo b iy t a ’sir etishi ham isbotlangan.
D en g iz su v o 'tlarid a n olinadigan flkokolloidlar (agar, agaroid, 
agaro za, k arraginin, agropektin) alginat kislota va u n in g tuzlar- 
alg in atlar. m annit, sorbit va boshqalar sanoatning turli sohalari 
u ch u n m u h im ah am iy atg a m o lik hom -ashyo hisoblanadi.
F ik o k o llo id la r 
oziq -o v q at, farm atsevtika, kim yo, m ikrobio- 
lo g iy a, to 'q im a c h ilik . q o g 'o z -se llu lo z a , parfy u m eriy a sanoati u ch u n
eng z a ru r h o m ashyodir.
Ilm iy m ak sad lard a 
(bakteriolgiya, am aliy m ik o lo g iy a v a 
alg o lo g iy a) h am d a san itariy a-ep id em io lo g iy ad a ag ar m o d d asi k o 'p
m ik d o rd a ishlatiladi. A lginitlardan yelim , lak, b o 'y o k , p lastm assa, 
sun Чу to lalar olishda. o ziq -o v q atd a (m uzkaym ok, m ev alar sharbati, 
n o n m ah su lo tlari tayyorlashda) qo'llan ilad i.
66

---

L am in an v a su v o 'tid an olinadigan lamintfrin gipotcnzik ta 'sir 
ko 'rsatu v eb i, fukosterin sutcm izuvchilar qon tarqibida hoiesierin 
m oddasini k araavtiruvchi sifatida foydalaniladi.
S u v o 'tlarn i y ig 'is h va o ig a n is h usullari xilm a-xil. Bu turli 
guruh su v o ’tlarining ekologiya va m orfologiya jihatidan o 'z ig a
xosliklari, shu bilan birga ulam i o 'rg an ish n in g m aksadlari bilan 
b o g iiq .
F itoplanktonni o ‘rganishda, agarda su v o 'tlar yetarli darajada 
rivojlangan boMsa, ozginasini m ikroskop orqali k o 'rilaveradi. 
S u v o 'tlar b ir qarash d a yetarli darajada rivojlanm agan bulsa, turli 
k o 'rm ish lard ag i plankton turi yordam ida > ig 'ih olinadi. Plankton 
turi m etal halqa va utiga o 'rn a tilg a n № 77, Ism 2 da 5929 teshikchasi 
b o 'lg a n kapron elakdan iborat. F itoplanktondagi su v o 'tlarn i m iqdor 
jih atid an o 'rg a n ish d a k o 'p in c h a R utner barom etridan foydalaniladi. 
Fitobentosni o 'rg a n ish d a ham suv havzasi tagining harakteriga 
k o ‘ra tu rlich a tad b ir q o 'lla n ila d i.
P e rifito n -tu rli narsalarga birikib o 'sa y o tg a n suvo'tlarni pichoq 
bilan qixib, qisqich (pintset) orqali olinadi. O lingan nam unalar 4%
form alin eritm asig a solinadi. Y er usti su v o 'tlari-d arax t y er yuzasi, 
tosh kabilardagi zangori d o g ‘1ar im kon boricha uni tagi bilan b irga 
k o 'c h irib olinib, sterillangan k o g 'iz yoki 4% li form alinga solinadi. 
T uproq s u v o 'tla rn i y ig 'is h m ahsus adabiyotlardagi usullardan 
foydalanib y ig 'ila d i.
S u v o 'tlarn i laboratoriya sharoitida m ahsus adabiyotlar bilan 
m u tahassis y o rd am id a sistem atik jihatidan o 'rg an ilad i. S uvo'tlarni 
saqlashda ham tad q iq o tch in in g k o 'zla g an m aqsadiga k o 'ra , turlicha 
chora v a tad b irlar q o 'llan id i. S u v o 'tlarn i tirik holda qattiq agarli 
oziqda h ar bir s u v o 't eng kam ida uch nam unada saqlanadi, chuiiki 
qattiq o ziqda su y uqlikdagiga nisbatan su v o 'tla r ancha-sekin o 'sa d i. 
N am u n ala r m uzlatgichda harorat 6-16°S 300-350 lk. li (lyum i- 
nestsens yoki 15-25 v t li) chiroqlam i yoqib saqlandi. B unday holda 
nam una 1-1,5 o y d an s o 'n g yangi oziqqa o 'tk a z ish lozim. 4% li 
forcnalinli idishlarga solingan su v o 't nam unalari uzoq vaqt shu 
holda saqlanishi m um kin.