Редактор: А. Тилегенов Редколлегия ағзалары

МуғаллиМ ҳәМ үзликсиз билиМлендириў
13
abdinazimov sh.N.
filologiya ilimleriniń doktorı, professor
Tolıbaev X.Y.
Magistrant Berdaq atındaǵı QMU
«Ǵárip ASHiQ» dáSTANiNdAǴi JEr-Suw ATAMAlAri
Tayanch so’zlar: 
yer-suv nomlari (toponim), makrotoponimlar, mikrotoponimlar, 
tarixiy-lisoniy tahlil, etimologiya.
Ключевые слова: 
топонимы, макротопонимы, микротопонимы, историко-
лингвистический анализ, этимология.
Key words: 
toponyms, macrotoponyms, microtoponyms, historical and linguistic 
analysis, etimology.
Tildiń ómir súriwi sol tilde sóylewshi xalıqtıń ómiri menen tı g`ız baylanıslı. Sonlıqtan, 
tilde xalıqtıń ótken tariyxı, jasa g`an orınları, basqa xalıqlar menen qarım-qatnası t.b. usı 
sıyaqlı belgilerdiń saqlanıp qalıwı sózsiz. Hár bir tildiń tariyxıy leksikasın, ásirese onıń 
jer-suw (toponim) atamaları hám adam atların (antroponim) izertlew – sol tildiń tariyxı 
ushın áhmiyetli esaplanadı. Bunda, ásirler boyı xalıq arasında saqlanıp, áwladtan-áwladqa
ótip kiyatır g`an xalıq dástanlarındag`ı toponimler hám antroponimler ayrıqsha orındı 
iyeleydi. «Ádebiyatshılarımız tárepinen qaraqalpaq awızeki dóretpeleri hár tárepleme keń 
túrde izertlendi, kóp ilimiy miynetler dóretildi, biraq tilimizdiń tariyxı ushın bay materiallar 
beretu g`ın tawsılmas g`áziyne bolg`an dástalardı lingvofolkloristikalıq, lingvopoetikalıq, 
lingvokulturologiyalıq aspektlerde izertlew máselesi qaraqalpaq til biliminiń keshigip atır 
g`an tarawlarınıń biri ekenligin aytıp ótiw orınlı».
Qazaq ilimpazı A.Ábdiraxmanov toponimlerdiń lingvistikalıq analizi tuwralı tómendegi 
pikirlerdi bildiredi: «Til ilimi kózqarasınan toponimlerdiń etimologiyasın izertlew ushın 
aldı menen belgili territoriyadag`ı toponimlerdi sinxroniyalıq bag`ıtta leksika-semantikalıq
hám leksika-grammatikalıq kózqarastan izertlew júrgiziw zárúr. Bunday izertlewler jer-suw 
atlarınıń qoyılıwında, mánisinde hám grammatikalıq jaqtan qanday nızamlılıqlar bar ekenin 
jete túsiniwge hám etimologiyalıq izertlewlerge jol ashadı». 
Mine, usı kóz qarastan bul maqalamızda qaraqalpaq liro-epikalıq dástanlarınıń biri – 
«Ǵárip ashıq» dástanında ushırasatug`ın jer-suw atamalarına tariyxıy-lingvistikalıq analiz 
beriwdi maqset ettik.
«Ǵárip ashıq» dástanın tek qaraqalpaq xalqı emes, azerbayjan, túrkmen, ózbek, gruzin, 
armyan, qumıq, qarayım, bolgar, túrk, iran, arab xalıqları da ózleriniń milliy baylıg`ı dep 
esaplaydı. Akademik H.Hamidovtıń kórsetkenindey: «Ǵáriyb-Shahsánem» dástanı óziniń
taralıwı boyınsha liro-epikalıq dástanlardıń ishinde geografiyalıq sheńberiniń keńligi 
jag`ınan og`an teń keletug`ın qıssa joq».
Professor S.P.Tolstov «По следам древнохорезмский цивилизации» atlı miynetinde
«Ǵárip ashıq» dástanındag`ı toponimlerdiń gezlesiwine itibar qaratadı hám dástannıń
dóreliw dáwiri XII-XIV ásirler dep belgileydi. Bunnan basqa dástannıń dóreliw hám taralıw
dáwiri boyınsha bir qansha shamalawlar bar.
Dástanda ushırasatug`ın toponimlerdiń kópshiligi makrotoponimler: Diyarbákir , Bag`dad
, Balx - Arqa Awg`anıstandag`ı áyyemgi qala, házirgi Mazarı Sháriptiń batısında jaylasqan 
(Neshshesi ótti ol Balxı, Badaxshan, , Badaxshan – Ámiwdáraynıń joqar g`ı ag`ısında 
jaylasqan tawlı úlke bolıp, eki úlkeden ibarat: 1) Tájikistan Respublikası territoriyasında 
Tawlı-Badaqshan avtonom wálayatı; 2) Aw g`anıstan mámleketiniń arqa-shı g`ısındag`ı úlke 
(Neshshesi ótti ol Balxı, Badaxshan, ), Túrk - házirgi Turkiya Respublikası (Neshshesi Túrki, 
Xindistannı shaptı,), Xindistan – Shıg`ıs Aziyadag`ı Hindistan mámleketi (Neshshesi Túrki, 

---