А. Т. Гофуров, Ж. Толипова, С. С

.
 • 9 7

---

эга. Уй вазифалари морфологик ва физиологик характерда бўлиши мумкин.
Морфологак характердага вазифалар гербарий тайёрлаш, гул қисмларини
ажратиш.кабилар дарсда тегашли материални ўрганилгандан сўнг билимни
муотаҳкамлаш учун берилади. Физиологик мазмундаги топширикларни
тажриба ёки кузатиш натижаларидан тегашли дарслардан фойдаланиш учун
олидиндан бериш маъқул.
Дастлабки экспериментал ишларни маълум муддатда кайси дарсда
фойдаланиш учун уларни ўқувчиларга топшириш вақтини ҳисоблаб чиқиш
зарур.бундай уй вазифалари кўпроқ ботаникадан бўлиши мумкин. Уларни
бажариш учун тахминан неча кун кераклиги қуйида кеягирилган
Гербарий қуритиш учун - 7 кун
Уругаинг ҳар хил шароитда униб чикиши - 7 кун
Илдизнинг ўсишиии кузатиш - 10 кун
Қаламча ва пархишдан ўсимлик ўстириш учун - 14 кун
Тажрибалар натижасини ўкувчилар ўқитувчининг кўрсатмаоига биноан
тегашли дарсларга олиб кетадилар. Тажрибалар ҳақвда маълумот берадилар.
Ўз тажрибасини ўкитувчи бажараётган тажриба билан такқослайдилар.
Зоология бўйича амапий ишлар асосан кузатишлар билан боғликдир.
Масалан: қушларнинг ин куриши, тухум босиб ётиши, қадцирғочларнинг
жўжаларига ҳашаротлар олиб келиши кабилардир.
Одам ва унинг саломатлиги курсидан уй вазифалари ҳам амалий ва
тадқиқий мазмунда бўлиши мумкин. Буларга уй шароитларқда суякларни
куйдириш, уяарни кислотага солиш, ҳайвонларда шартли рефлекслар қосил
қилиш кабиларни олиш мумкин,
Умумий биология курсидан ҳам табиий объектлар билан ишлаш бўйича
ҳар хил мустақил топшириқлар бўлиши мумкин. Бундай топшириклар
организм шахлларининг хилма-хиллигини ўзгарувчанлигини ва
мосланишларини ҳар хил экологик омилларини организмга таъсирини
ўрганиш юзасидан бўлиши мумкин.
Уйда ўтказилган тажриба натижалари тўпланган гербарий ва коллекциялар
дарсларда фойдааанилади. Ўқувчиларнинг ахборотлари ўқитувчи баён
киладиган материалга киритилади.
Шуқдай қилиб ўқувчиларнршг уй вазифалари хилма-хил бўлиши мумкин.
1. Дарслик билаи ишлаш:
Саволларга жавоблар:
Жадваллар тузиш.
2. Журнал ва илмий-бадиий адабиётлар ўқиш.
3. Мавзулар учун мақола ва расмлар танлаш.
4. Табиий объектлар билан ишлаш:
Ўсимлик ва ҳайвонларни кузатиш:
Тажрибалар кўйиш ва ҳакозалар.
Билимни мустаҳкамлаш учун саволлар.
1. Уй вазифаларни қандай хилларга бўлиш мумкин?
2. Уй вазифалари беришда ўқитувчи нималарга эътибор бериши керак.
3. Дарслик бўйича уй вазифаларида нималарга эътибор бериш керак?
4. Уйда бажариладиган амалий ишлар қандай бўлади?
98
Экскурсиялар.
Режа:
1 Экскурсияга таъриф бериш.
2
Биологик экскурсияларнинг билим орттиришдаги роли.
Ъ.
Биологик экскурсияларнинг тарбиявий аҳамияти.
4. Экскурсия турлари.
5. Экскурсияга гайёргарлик.
6 Экскурсиянинг ўтказиш усуллари.
7. Экскурсия материалларини ишлаш ва ундан фойдаланиш.
Таянч сўзлар.
Экскурсия турлари, экскурсиянинг таълим ва тарбиявий аҳамияти.
Экскурсияга тайёргарлик. Экскурсия ўтказиш усули.
Экскурсия лотинча «Ехсишо» - «сайр этиш» деган сўздан олинган бўлиб,
виставка, корхона ёки табиатнинг дикқатга сазовор жойларига ксшлектив
равивдца уюштирилган сайр маъноси тушунилади. Мактабларда ташкил
этиладипш экскурсия эса синф ёки ўкувчилар группаси билан олиб
бориладиган таълим-тарбиянинг бир формаси бўлиб, «ўрганилаётган буюм ва
ҳодисаларни жойига бориб, табиий ҳолатвда ёки сунъий махсус шароитда
бевосита идрок этишга - экскурсия» дейилади.
Оддий килиб айтганда - очиқ ҳавода дарс ўтишга айтилади. Биологик
экскурсиялар синфдан ташқарида: табиатда, қишлок хўжалигцда ишлаб
чиқариш объектларида ва бошқа жойларда (ботаника боғи, зоовиставка,
музей, илмий-тадқиқот муассасалари кабиларда) ўтказиладиган ўкув
характеридага машғулотдир.
Экскурсиялар асосан баҳорда ва кузда ботаника, зоология, умумий биолопм
курсларида ўтказиладиган биологак экскурсиялар дастур материалини
ўрганиш ва мустаҳкамлашга бағишланади.
Улар мактаб дастурида кўрсатилган ва ўкувчилар учун мажбурийдир.
Тирик табиат объектларини ва ходисаларини бевосита бшшш, табиий
шароитда ўрганиш имкониятини беради. Ўқувчилар ўрганилаётган ўсимлик ва
ҳайвонни уларнинг яшаш шароитида кўрадилар. Организм гузилиши ва ҳаёт
фаолиятининг яшаш м>"ҳитига мосланувчанлигини яқкол пайкаб оладилар.
Ўқувчиларнинг билимини кенгайтиради ва мустаҳкамлайди. Ўқувчилар
ўсимликлар ва ҳайвонларни табиий муҳитда ўсимликларни тупроққа,
ҳайвонларш эса, ўсимликларга боғлиқ ҳолда кўрадишар ва ўқувчиларнинг
табиатни ўрганишда бўлган клзиқишларини кучайтиради.
Қишлоқ хўжалига, ишлаб чиқариш, тажриба станциялари, мевазор, кўчатзор
каби жойларга уюштирилган экскурсиялар ўқувчиларда ишлаб чикаришнинг
турли соҳаларига нисбатан зўр қизикиш уйғотади.
Биологак экскурсия жараёнида ўкувчилар биологак билимларнинг амалда
кандай кўлланилаётганлягани билиб оладилар. Бундай экскурсиялар
ўқувчиларнинг касб танлашларида ҳам ижобий таъсир кўрсатади.
Куйвдаги экскурсиянинг тарбиявий аҳамияти.
Экскурсия ҳам тарбиявий аҳамиятларга эгадир:
1 .Укувчшшрда онгли интизом;
2.Ўртоқпик ва дўстлик;
З.Ташаббускорлик ва ҳаваскорлик хислатлари тарбияланади.
99

---

4.Экскурсиялар ўкятувчини ўкувчилар билан яқинлаштиради, унга ўз
ўқувчиларини яхширок билиб олиш, (синф шароитида намоён бўлмаган
ўкувчи хусусиятларини аниклаш) имкониятини беради.
5.Ўқувчиларда тетик ва согяом туйғуларни вужудга келтиради бу эса
ўрганилаётган ўкув материалининг осон ва пухта ўзлаштириб олишини
таъминлайди.
6. Экскурсияларда ўқувчилар эстетик характердага туйғуларни хис
киладилар.
7.Табиат гўзаллигани бевосита хис қилиш шу табиатга, Ватанга нисбатан
муҳаббат туйғуларини уйғотади.
8. Экскурсия давомида келгуси дарс ва дарсдан ташқари машғуяотларда
фойдаланиш учун ҳар хил табиий магериаллар: ўсимлик ва ҳайвонлар,
уларнинг айрим кисмлари (уруғ, илддо, барг, илдизмева, илдизпоя, тугунак,
поя, моллюска чиғаноклари, қуш патлари, ҳайвон суяклари) йиғилади.
9. Ўкувчилар тирик ва табиий объектларни йигаш ва расмийлаштириш
(гербарийлаштириш, коллекциялаш, препаратлаштириш) кўникмаларини
ҳосил қилиб борадилар.