|
161 -раем.
Орхисгулдошларнинг чангланиши: / — орхидея гулининг
о л д и н г и т о м о н д а н к у р и н и ш и ;
2 —
тум ш уқча ва ч ан гч и ;
3 —
поллинийларнинг ширали ёстиқчали банди;
4 —
гулқўрғонсиз гулнинг
ён томондан куриниши; 5 — орхисгул поллинарияси бор ҳашарот:
n t,
п 2
— поллинарияларнинг бош ланғич ҳолати;
п л
—
поллиний; пб
—
поллиний банди;
ше
— ширали ёстиқча;
п —
поллинарий;
Т —
уругчи
тугуни; р —
тумшуқча, ня
—
чангдон ярми; п и х—
пих.
162
-раем.
Анжирнинг четдан чангланиши:
1 —
туп гул нинг узунасиг,
кетган кесмаси, унда чангчи ва қисқа устунчали уруғчи гуллари бўлиб
ўшаларнинг тугунчаларида чанглатувчи арилар ривожланади;
2 — ууу\
устунчали урутчиси бор тўпгулнинг узунасига кетган кесмаси, тўпгу.
ичида арилар юради;
3
— чангчи гули;
4 —
узун устунчали уруғчи гули
5 — қисқа устунчали уруғчи гули;
6
— тугундан чиқиб кетаётган ари
7 — ари.
Четдан чангланишнинг яна ҳам мураккаблигини в;
махсус ҳашарот тури билан чангланишини ёввойи анжир-
да кўриш мумкин. Ёввойи анжир фақат Ўрта Осиёда
Қримда ва Кавказда усади. Гуллари бир жинсли, баъзаь
икки жинслидир. Чангчи гули ҳам, уруғчи гули ҳам кўза
часимон ёки ноксимон, учи тешикли тўпгулнинг ичид<
жойланади. Анжир бир йилда икки-уч марта гуллайди
Чангланиш бластофага деган ари ёрдамида содир бўлади
Бир тўпгул ичида узун устунчали уруғчилари ва иккинч!
тўпгулларининг юқори қисмида чангчи гуллари, пастроқ
да калта устунчали уруғчи гуллар бор (162-расм).
Баҳорда анжир гуллаган вақтда ҳашарот иккала тўпгул-
ларга кириб жойлашади. Аммо, баҳорги гулдан мевала!
жуда ҳам оз ҳосил бўлади. Икки жинсли тўпгул ичига кир
ган ари уруғчиларнинг ичига биттадан тухум қўяди, шун
дан кейин ўша уруғчининг уруғмуртаги жуда тез ўсиб ке
тади ва бластофага ғумбагига озиқ бўлади. Маълум вақг
ўтгандан кейин ғумбаклар етук ҳашаротга айланади ва ўш<
ернинг ўзида бир-бири билан қўшилади, шундан сўнг эр-
каги ўлади, урғочиси чиқиб кетиш вақтида тўпгулдаги чанг-
чиларни чангига беланади. Бу ҳашаротлар кейинроқочи-
ладиган бошқа тўпгулларга кириб тухум қўяди ва узун ус
тунчали уруғчиларни чанглатади. Сентябрь ойларига бо
риб анжир пишади. Кузда анжир учинчи марта гуллайди.
Ҳашарот тупгулнинг ичига кириб қишлайди ва баҳорда
ундан етук арилар пайдо бўлади.
О р н и т о ф и л и я . Африка ва Жанубий Америка тро
пик ўрмонларида ўсадиган (юқа, банан, кана ва бошқа)
ўсимликларнинг гуллари майда кушчалар (колибра, асал-
сўрар) ёрдамида чангланади. Кўпчилик орнитофил гуллар
оч қизил рангда бўлади. Қушлар шу рангни яхши ажра
тиб, гулдаги нектарни сўриш вақтида чангларни ўзига
юқтиради ва бошқа гулга бориб нектарни олиш вақтида
гулни чанглантиради.
Гидрофилия. Кўл ва дарё воҳасида талайгина ўсимлик-
лар сув шароитида ўсишга мослашган (масалан, денгиз
ўти (зостера), денгиз наядаси, элодея, валлиснерия ва бош-
қалар). Бу ўсимликларнинг гули сув воситаси билан чанг
ланади. Бундай чангланишга гидрофилия деб аталади.
Масалан, валлиснериянинг уруғчи гули спираль сингари
буралган бандца сув остида жойлашади. Уруғчи етилган
дан сўнг сувнинг бетига чиқади, айни вақтда чангчи гул
узилиб, сув оқими ёрдамида спираль бандга жойлашган
уруғчига бориб, уни чанглантиради. Шундан кейин уруғ-
ланган гулнинг банди тортилиб, уруғчи гул сув тагига ту-
шади, у ерда ривожланади.
А н и м о ф и л и я . Ўрмопларда ўсу вч и дарахтларнинг тах-
минан 20% анимофил ўсимликлар ҳисобланади. Чўл ва
саҳроларда ўсувчи ғалладошлар оиласига мансуб ўсимлик-
ларнинг кўпчилиги ҳам анимофиллардан иборат. Ўтчил
ўсимликлардан (ғалла ўсимликлар, қиёқ ўтлар, шувоқ,
наша, қичитқи ўт, отқулоқ, зубтурум ва бошқалар), дарахт-
лардан (оқ қайин, терак, тол, қайрағоч, ёнғоқ, тут, дуб
(эман), хурмо дарахтининг кўпчилиги) анимофил ҳисоб-
ланади. Бу ўсимликларнинг гуллари майда, кўримсиз
бўлиб, ўзидан ҳид чиқармайди. Уларнинг гуллари оддий
косачасимон гулқўрғондан иборат. Чанглари майда бўлиб,
жуда ҳам кўп. Бир ёки икки уйли, дихогамия ва гетерос
тилия ҳодисаси учрайди. Чанглар қуруқ бўлиб, узок, масо-
фаларга тарқалади. Анимофил ўсимликларда чангларнинг
тарқалишини осонлаштирадиган, тебраниб турадиган ку-
чалалар (тоғ терак, дуб, эман ва бошқалар), чангни илиб
оладиган узун-узун, туқцор ва патсимон тумшуқчалар (гал
ла ўсимликлар, кўпгина дарахтлар) бўлади. Анимофил да
рахтларнинг кўпчилиги баҳорда, барг чиқармасдан олдин
ёки барг чиқиши билан гуллайди ва тумшуқчалар чангни
осонлик билан ушлайди. Ўтчил ўсимликлардан қичитқи
ўт деган ўсимликнинг чангчилари узун-узун бўлиб, ғунча
очилиши билан, чангдон куч билан очилиб, чангларни
сочиб юборади. Буларнинг ҳаммаси анимофилиянинг энг
муҳим белгилари ҳисобланади.
Анимофил ўсимликлар кўпинча катга-катта чакалак-
зорлар, ўтлоқларни ҳосил қилади ва чангни осонлик би
лан тутиб олади.
Анимофил ўсимликларнинг антэкологияси анча яхши
ўрганилган. Масалан, ғалла ўсимликларининг чангдонла-
ри бир вақгда очилмаса ҳам, лекин баъзилари фақат эрта-
лаб, бошқалари куннинг иккинчи ярмида ва айримлари
кечқурун очилади. Қамишнинг гуллаши эрталаб соат 4 дан
ярим тунгача (соат
20
гача) давом этади.
Автогамия. Бир гулдаги чангчининг шу гулдаги уруғчи
тумшуқчасига тушишига ёки икки ядронинг бир ҳужайра
ичида қўшилишига автогамия (юнон. а у т о с — ўзи; г а -
м е о — қўшилиш) деб аталади. Автогамия кўпинча икки
жинсли ўсимликларда содир бўлади. Лекин уруғ ҳосил
қилмайди. Бу ҳодисага стерил — пуштсиз деб аталади (мак-
кажўхори, арпа, тариқ, карам).
Кўпдан-кўп ўсимликларда аллогамия, яъни четдан чанг
ланиш ҳодисаси юзага чиқмайдиган бўлса, гуллаш даври
нинг охирига келиб гуллар ва айрим қисмларининг жой-
лашишида шу пайтда содир бўладиган ўзгаришлар нати
жасида ўзидан чангланиш ҳодисаси кўринади. Масалан,
баъзи бутгулдошлар ва чиннигулдош ларнинг вакилла
рида чангчилар уруғчи остида жойлаш ади, шу сабаб
дан уларда четдан чангланиш содир бўлади. Аммо ай
рим вақтда чангларнинг ипи (банди) ўсиб уруғчи билан
тенглашади ва натижада тасодифан ўзидан чангланиш
рўй беради.
Иқлими ноқулай бўлган баланд тоғ, Арктика ва саҳро
шароитида ўсувчи энтомофил ўсимликларнинг гули, ҳаша-
ротлар йўқлиги сабабли
ў зи д ан ч а н г л а н и ши
мумкин. Масалан, Арк-
тикада ўсувчи (Phyllo-
doce, Cassiope) ўсим-
л и к л а р н и н г гуллари
майда қўнғироқсимон
бўлиб, шамол вақтида
ўзидан чангланади.
Н а м г а р ч и л и к кўп
бўладиган минтақалар-
да ўсувчи ўсимликлар-
нинг гуллари умуман
о ч и л м а й д и , шу н и н г
учун ҳам уларда автога
мия кўринади.
Ниҳоят, одатдагича
гулга эга бўлган баъзи
ўсимликларда хазмагам
(юнон. х а з м а — очи-
либ туриш), яъни гул-
қўрғони очиқҳолда чангланадиган гуллар билан бирга май
да, кўпинча ерга яқин турадиган, очилмайдиган, кўрим-
сиз, аммо ўзидан чангланадиган ва уруғ берадиган клейстогам
(юнон. к л е й т о с — ёпиқ) деб аталадиган гуллар ҳам бўла-
ди. Бундай гулларга бинафшалар (1бЗ-расм)ни мисол
қилиш мумкин. Клейстогам гуллар бутун ёз бўйи ва куз-
гача уруғ беради. Аксинча, эрта баҳорда пайдо бўладиган
йирик ва чиройли хазмагам гуллар уруғ бермайди.
Do'stlaringiz bilan baham: |
