|
Наврўзгулда
гетеростилия ҳодисаси.
Биологик чангланиш
нинг энг муҳим воситала
ридан бири ҳашаротлар в
қ уш л ар
ҳ и с о б л ан ад и
Ҳашаротлар воситаси би
лан чангланишга энтомо
филия(юнон. э н т о м о с -
ҳашарот; ф и л и о ўсим
л и к ), қуш лар ёрдам ид
чангланишга орнитофили
(юнон. о р н и т о с — куш)
сув ёрдамида чангланишг
гидрофилия (юнон. г и д р о — сув) ва ниҳоят шамол воси
таси билан чангланишга анимофилия (юнон. а н е м о с —
шамол) деб аталади.
Э н т о м о ф и л и я . Жуда кўп ўсимликларнинг гуллари
ҳашаротлар ёрдамида чангланади. Ш унинг учун ҳам акса
рият гулли ўсимликларнинг эволюцияси, ҳашаротларнинг
эволюцияси билан параллель тараққий этган. Энтомофил
ўсимликларнинг тожсимон гулқўрғони ҳар хил рангда бўла-
ди. Шу сабабдан улар ҳашаротларга узокдан яхши кўри-
нади. Баъзи гуллар жуда ҳам йирик бўлиб, 1 м га етади
(Rafflesia amoldii). Лолақизғалдоқ ва лолаларда гул диа
метри 5—15 см.
Кўпчилик ўсимликларнинг гуллари майда, лекин яхши
кўринадиган тўпгулларга ўрнашади (соябонгулдошлар, му-
раккабгулдошлар ва бошқалар). Баъзан тўпгулларнинг чет-
ларида ўрнашган гуллар марказда ўрнашган гулларга нис
батан йирикроқ бўлиб, ҳашаротларни ўзига жалб этади.
Ҳашаротларни жалб этадиган асосий манба гуллардан
ажралиб чиқадиган хилма-хил эфир мойларидир. Гулнинг
иси ҳашаротларнинг \и д сезиш органларига узокдан таъ
сир этади. Маълумки, кўпчиликўсимликлар ўзидан ёқимли
ҳид таратади (райҳон, тамаки, атиргул, чиннигул ва бош-
қалар), лекин бир қатор ўсимликлар борки, улар бадбўй
бўлиб, сасиган балиқ, айниган сийдик, гўнг ҳидига ўхшаб
кетади. Бундай ўсимликларга тропик ўрмонларда ўсувчи
рафлезия, архислар ва бошқа ўсимликлар мисол бўла ола
ди. Бу ўсимликларнинг ранги кўпинча гўигг рангига ўхшаш
бўлиб, пашша, қўнғизчалар ёрдамида чангланади.
Энтомофил ўсимликларнинг ўзига ҳашаротларни жалб
этадиган омилларидан яна бири чангҳисобланади. Кўпчи-
лик ўсимликларнинг гуллари йирик бўлиб, юзтагача чанг-
чиларга эга. Бундай гуллар ўзидан жуда кўп миқдорда чанг
ажратади, чанг таркибида 15—30% оқсил моддаси тўплана-
ди. Ҳашаротлар эса шу чанг билан озикданадилар. Кўп
микдорда чанг чиқарадиган ўсимликларга наъматак, кўкнор,
сигирқуйруқ, мимоза ва бошқа ўсимликлар мисол бўлади.
Чанг ҳашаротларга ем бўлганлиги сабабли, арилар чанг-
ларни инларига ғумбаклари учун йиғади. Ҳашаротлар гул
га овқат излаб келади ва гулдаги нектарни олишга ҳаракат
қилади, айни вақтда чангчи ва уруғчиларга тегиб ўтади.
Энтомофил ўсимликларнинг чанг юзаси нотекис бўлиб
тиканчалар, сўгаллар ва бошқа ўсиқлар борлиги била:
анемофил ўсимлик чангидан фарқ қилади, чангнинг ш
ўсиқлари ҳашаротларга ёпишиб тарқалишига имкон бера
ди. Бундан ташқари энтомофил ўсимликларнинг чангла
ри анемофил ўсимликларнинг чангларига нисбатан йи
рик бўлади.
Одатда, гулдаги нектарларнинг жой олишига қара£
муайян тузилишдаги гуллар бир хил ҳашарот гуруҳлар]
билан чанглана олади.
Нектарлари юзада жойлашган гулларни икки қанотл:
ҳашаротлар: пашшалар ва қўнғизчалар чанглатади. Маса
лан, соябонгулдошлар, тошёраргулдошлар, атиргулдошлар
нинг вакиллари, заранггулдошлар, маржой дарахти ва та
лайгина бошқа ўсимликлар. Бу энтомофил ўсимликлар
нинг гуллари актиноморф, оқ, сариқ, кўкимтир-сариқ, гоҳ
пушти-қизғиш рангда бўлади.
Нектарлари чуқурроқца жойлашган гулларни Хартум
лари узунроқ бўлган ҳашаротлар — асаларилар ва бошқ
пардақанотлилар чанглантиради. Бу ўсимликларнинг гул
лари зигоморф бўлиб, аксари ҳаворанг, кўк, гунафша
қирмизи-қизил (лабгулдошлар, капалакгулдошлар ва бошқ
ўсимлик оила вакиллари) бўлади.
Гулнинг ранги, ҳиди ҳашаротни қайси томонга учиш:
кераклигини кўрсатади. Ҳашаротлар гулга нектар ва чан
учун қўнади.
Гулнинг очилиш экологияси турли-тумандир. Бу ма
салани ўрганадиган, ботаниканинг янги бир тармоғи -
антэкология фанидир. Гулнинг очилиши ҳарорат (темпе
ратура), нисбий намлик ва ёруғлик каби омилларга боғ
лиқ. Шунга биноан баъзи гуллар фақатгина кечаси очилад*
Кечаси очиладиган гулларнинг ранги оқ, оқ- пушти, оч
сариқ бўлиб, ўзидан кучлироқ ҳид чиқаради ва кечаси уча
диган капалаклар ёрдамида чангланади (тамаки, чинни
гул, кавсар, наргис ва бошқалар) эрталаб ва кундузи очи
ладиган гуллар капалаклар, асаларилар ва арилар била]
чангланади. Бундай гулларнинг ранги қип-қизил ёки пушт
ва ҳоказо бўлади (ўрик, анор, кўкпаранг-лагохилус, шаф
толи ва бошқалар).
Эволюция жараёнида ўсимликлар билан ҳашаротлар
ўртасида жуда кўп мосланишлар пайдо бўлган. Бу мосла-
нишлар четдан чангланишга ёрдам беради. Масалан, баъ
зи итузумдошлар оиласининг вакиллари (тамаки, банги-
девона) ва бошқа турларида гултожлари воронкасимон,
найи қўнғироқсимон бўлиб, нектари жуда ҳам чуқурликда
жойлашган. Бундай гуллар фақатгина хартуми узун бўлган
ҳашаротлар билан чангланишга мослашган. Баъзи орхи
дея гулдошларнинг гулидаги нектар ёстиқчалар шаклида
бўлиб, поянинг банди билан бириккан. Ҳашарот гулга
бошини тиққанида ёпишқоқ ёстиқчалар унга ёпишиб қола-
ди. Гулдан ажралиб чиққан ҳашарот бошқа гулга қўниб,
ёпишқоқ ёстиқчалар билан улардаги уруғчи тумшуқчаси-
ни чанглантиради (161-расм).
Do'stlaringiz bilan baham: |
