Ўсимликлар морфологияси ва

8
-§ . ИЛДИЗ, УНИНГ МОРФОЛОГИЯСИ
Ўсимликларнинг илдизи эволюция жараёнида бошк 
органларга нисбатан анча кейин пайдо бўлган. Сувда 
чиқиб қуруқликда ўсишга мослашган псилофитларнии 
танаси новда ва илдизга ажралмаган. Псилофитларнии 
асосий орган — танаси апекал меристема ёрдамида бўйиг 
ўсиб, дихотомик шохланади. Шу дихотомик тананинг бит 
таси тик ернинг устида, иккинчиси эса тупроқ юзасид 
ўрнашиб сув ва минерал тузларни ўзлаштирган.
Эволюциянинг кейинги даврида субстратга чуқурро 
ўрнашиб тупроқдан озиқли тузларни шимиб олади ва яхш 
тараққий этган илдиз ҳосил бўлади. Субстратдан озиқла

---

нишни таъминлайдиган махсус орган — илдизнинг пайдо 
бўлиши бу органларнинг ихтисослашувига ва тўқималар- 
ни келиб чиқишига сабабчи булган. Илдиз тукчалари туп- 
рокдан сув ва эриган минерал тузларни шимиб олиш ва­
зифасини бажаради. Бундай ҳужайралар ризодерма (юнон. 
р и з о — илдиз, д е р м а — пўст) тўқимасини ҳосил қила- 
ди ва шу тўқималар сўриш зонасининг юзасини катта- 
лаштириб боради. Тупроқ қатламларини тешиб ўтишда 
апикал меристеманинг шикастланишидан сақлайдиган 
илдиз ғилофи юзага келади.
Ҳақиқий илдиз қирққулоқсимонларда вужудга келади, 
кейинчалик гулли ўсимликларда илдиз такомиллашади.
Илдизнинг вазифаси. 
Илдиз ўсимликларнинг асосий 
вегетатив органи бўлиб, у биринчидан, ўсимликларни туп- 
рокда тик ва маҳкам ушлаб туради (масалан, м акка- 
жўхорининг қўшимча илдизлари шу хизматни ўтайди 86- 
расм); иккинчидан, тупрокдан сув ва минерал тузларни 
ўзлаштириб органик бирикма (аминокислота, гормон, ал- 
колоид)ларни синтезлаш вазифасини ҳам бажаради. Баъ­
зан, илдизда захира органик моддалар тўпланади (серэт 
илдизлар). Баъзи ўсимликларда вегетатив кўпайиш орга­
ни вазифасини ҳам бажаради.
Илдиз ўсиш ва ривожланиш даврида тупроққа турли 
хил моддалар ажратади (масалан, карбонат ангидрид гази,

---

органик кислоталар, уксус ва олма кислотаси, қанд ва \.к.). 
Бу моддалар тупроқ таркибидаги микроорганизмларнинг 
ривожланишини тезлаштиради. Микроорганизмлар (зам- 
буруғлар ва бактериялар) билан ҳамкорлик қилади. Улар­
нинг фаолияти натижасида ҳосил булган моддалар эса ил­
диз системаси орқали ўзлаштирилади.
Баъзи ўсимликларда, нафас олиш илдиэлари ҳосил бўла- 
ди. Бундай илдизлар ботқоқ жойларда ўсадиган ўсимлик- 
ларда (масалан, Шимолий Америкадаги ботқоқ кипари- 
си — Taxodium distichum) ботқоқдан чиқиб туради. Тро­
пик ўрмонлардаги дарахт шохларида ва пўстлоқларида 
ўрнашиб, паразитлик қилмасдан ўсадиган эпифит орхидей 
(юнон. э п и — устида; ф и т о н — ўсимлик) ўсимлиги паст­
га осилиб турадиган ҳавойи илдизлар гигроскопик сув- 
ларни шимиб олиш хусусиятига эга (87, 88-расмлар).
Илдиз ўсимликларнинг марказий ўқ органи ҳисобла- 
ниб, учки (апикал) қисмида жойлашган меристема ҳужай-