I / davr. Quldor/ik jam iya tid a g i tibbiyot.
Q uldorlik jam iyatida,
asosan, uqalash, suv m uolajalari, b a d a n ta rb iy a va boshqalarga
k o ‘pro q e ’tib o r berilgan. Ja rro h lik usullari, m asa lan , kesarcha
operatsiya (qorin devori va bachadonni yorib hom ilani olish) h am da
b o sh q a u n c h a o g l r b o l m a g a n opera tsiy a la r qilingan. Bu davr
shifokorlik s a n ’a tin in g shakllanishida tibbiyotning otasi sanalm ish
G ip p o k ra tn in g (m illoddan avvalgi 460—377-yil) hissasi nihoyatda
katta, u ko^pgina kasalliklarning tashqi belgilarini, xastalikning
kelib chiqishida tu rm u s h tarzi, a tr o f -m u h it va iqlim ning t a ’sirini
tavsif etdi. T e m p e ra m e n t va gavda tuzilishi tiplari haqidagi t a ’limoti
bilan b e m o r n i d a v o la sh va u n g a tashxis q o ‘y ish d a individual
yondashishga asos soldi.
Albatta, o ‘sha davrda davo ishlari hali ilmiy asosda b o l m a g a n ,
davo ayrim organlar va ularning fiziologik funksiyasini aniq bilishga
asoslanm ay, organizm dagi t o ‘rt xil xilt (shilliq, q o n , sariq va qora
safro)ning o ‘zgarishiga qarab belgilangan. O d a m tanasining tuzilishi
va funksiyasini oT ganishga oid dastlabki o ‘rganishlar m iloddan
avvalgi 111 asrdayoq paydo b o i g a n . Aleksandriyalik hakim Gerofil
va Erasistrat m u rd a n i yorib k o ‘rishib, hayvonlarda turli tajribalar
0
‘tkazishgan.
T ibbiyotning taraqqiyotida Rim hakim i G a le n n in g xizmatlari
nihoyatda katta. U a n a to m iy a , fiziologiya, u m u m iy patologiya,
terapiya, akusherlik, gigiyena, dorishunoslikka oid m a ’lum otlar
UVplagan va tibbiyotni ilmiy tizimga solishga harakat qilgan.
I l l davr. O 'rta asr taraqqiyotida tibbiyot.
О 'rta asrlarda G 'a r b iy
Y evropada tibbiyot ilmiy t o m o n d a n deyarli taraqqiy etm adi. Bu
davrda jamiyatda nasroniylik cherkovining mavqeyi ortdi. Toat-ibodat
d o r i- d a rm o n la r g a q a ra g a n d a sam araliroq davolash vositasi deb
qaralar, jasadni yorib o'rg an ish esa g u n o h i azim hisoblanar edi.
Lekin sh u n g a q a ra m a y , bu davrda h a m tibbiyotga oid am aliy
tajribalar t o 'p la n a bordi.
O 'r t a asrlarda tabobat ilmi Sharqda, ju m la d a n , O 'r ta Osiyoda
rivojlana boshladi. Y unon, Sanskrit va boshqa qadimiy sharq tillarida
yozilgan tibbiy asarlarni ko'pchiligi, ju m la d a n , Aristotel, Dios-
korid va G a le nning dorishunoslikka oid asarlari shu davrda suryoniy
va arab tiliga taijim a qilindi. Abu Hanifa ad-D inavoriy, Abu M ansur
S om oniy, M u h a m m a d ibn Y usuf Iloqiy, M u h a m m a d ibn Bahrom
Kolonisiy, AH ibn U m a r N ajibuddin S a m arqandiy kabi m ashhur
tabib va h a k im la r turli kasalliklarning kelib c hiqish sabablari,
ularning oldini olish va davosiga h a m d a dorishunoslikka oid ilmiy
asarlari va am aliy ishlari bilan Sharqda tibbiyotning rivojlanishiga
katta hissa qo'shdilar.
Sharqning m ash h u r tabibi, ensiklopcdist olimi Abu Bakr ar-
Roziy (865—925)ning tabobat sohasidagi asarlari, u m u m a n , jah o n
tibbiyotining rivojlanish va boyishida g'oyatda ulkan aham iyat kasb
etdi. Olimning tabobat qobusnomasi hisoblangan 25jildli «Al-Hoviy»
nom i bilan tanilgan katta to 'p la m («A l-Jom i’ al-K abir va qad urifa
bi-1 Hoviy») kitobi hozirgacha G 'a rb va Sharq tibbiyotida mashhurdir.
Abu Rayhon Beruniy (973— 1048)ning «Tibbiyotda dorishunoslik»
(«Kitob al-saydana fi-t-tib») asari esa o'sh a davr tabobatining eng
katta yutug'idir. Bu asar O 'rta Osiyo dorishunoslik ilmiga asos bo'ldi.
O 'r t a asrning buyuk tabibi, qom usiy o h m Abu AH ibn Sino
(Abu AH al-Husayn ibn Abdulloh ibn al-Hasan ibn Ali) (980— 1037)
G 'a r b d a A vitsenna n o m i bilan m as h h u rd ir. Ibn S i n o n in g t a b o -
b a td a qilgan ishlari uning nom ini bir necha asrlarga shu fan sohasi
bilan cham barchas bog'ladi. Olimning tabobat taraqqiyotidagi buyuk
xizmati shun d a k i, u o 'z ig a c h a o 'tg a n turli xalq nam oyandalari
7
t o m o n i d a n a s r l a r d a v o m i d a tib ilm i s o h a s i d a t o ‘p l a n g a n
m a ’lum otlarni saralab, m uayyan bir tartibga soldi va ularni o ‘z
tajribalari bilan boyitgan holda m a ’lum nazariya va q o n u n - q o id a
asosida umumlashtirdi. Bunga uning «Tib qonunlari» va bu asarning
ja h o n tib ilmi tarixida tutgan mavqeyi h a m d a q o z o n g a n shuhrati
yorqin dalildir.
Ibn Sinoning ilmiy ishlari o ‘sha davr tabobatini bir necha asrlarga
ilgarilatib, ayrim sohalarda, hatto hozirgi z a m o n tibbiyotiga yaqin-
lashtirdi ham . O h m yashagan davrda bu soha da antik olim larning,
xususan, G ip p o k rat, G a le n Diaskorid va boshqalarning t a ’limoti
ustuvor edi. Ibn Sino o ‘tkir diagnost sifatida n o m qozondi. Uning
b a ’zi tashxis usullari hozir h am o ‘z ah a m iy atin i y o ‘qotm a g a n .
Perkussiyani, xususan, assit va m ete o riz m n i farqlashda, istisqoni
aniqlashda q o i la n g a n . Bu usul 600 yildan keyin venalik tabib
L e o p o ld A u e n b r u g g e r ( 1 7 2 2 — 1809) t o m o n i d a n q a y ta k a s h f
qilinib, yana 50 yildan s o lng amaliyotga kirgan. O h m q o n tuflash
holatlari va nafas olish turlarini c h u q u r oT ganib, u lardan tashxisda
foydalangan.
Ibn Sino turli kasalliklarning differensial diagnostikasida va
gavdaning um um iy holatini aniqlashda tom ir urishi, siydik va najasga
qarab olinadigan belgilarga katta e 'ti b o r beradi. M asalan, diabet
( q a n d ) kasalligini u s iydikning h o la ti, shu j u m l a d a n , u n d a g i
shirinlik m oddasiga qarab tashxis qiladi. Diabet kasalligida siydikda
q and moddasi boNishini 1775-yilda ingliz olimi D obson aniqlagan.
Tabobat tarixida birinchi b o ‘lib Ibn Sino vabo bilan o ‘latni farq-
lagan, yuqum li kasalliklar bilan ogTigan b e m orlarni boshqalardan
ajralgan holda saqlash kerakligini ta'kidlagan. M eningit, osh q o z o n
yarasi, sariq kasalligi, plevrit, m oxov, zaxm , qiza m iq , suvche-
chak, kuydirgi kabi kasalliklarning belgilari va kechish jarayonini
t o ‘g ‘ri tasvirlab bergan.
Bemorlarni davolashda olim uch narsaga — tartib (parhez), dorilar
bilan davolash va turli tibbiy tadbirlarni q o l l a s h (q o n olish, ba nka
q o lyish, zuluk solish, h u q n a va h.k.)ga aham iyat berish kerakligini
aytadi. Kasallikni davolashda ovqatlanish, y a ’ni parhezni m u h im
om illardan deb hisoblaydi va h a r bir kasallikka oid ovqatlanish
tartibini beradi. Kasallikni davolashda Ibn Sino shaxsiy gigiyena,
uyqu va jismoniy m ashqlarningaham iyati kattaligini uqtirgan. Uning
bir kasallikni boshqa bir kasallikni chaqirish y o ‘li bilan davolash
usuli diqqatga sazovordir. M asalan, u tu tq a n o q n i davolashda t o ‘rt
kunlik isitma bilan ogTishni foydali deb biladi. Avstriyalik psixiatr
8
Y. V a g n e r-Y au re g (1857— 1940) s h u n d a y usulni q o ‘llab, zaxm
kasalligini bezgakni yuqtirish orqali davolagani u c h u n 1927-yilda
N obel m ukofotiga sazovor b o i g a n .
Ibn Sino dorishunoslik sohasida c h u q u r tadqiqotlar olib borgan.
U antik olimlarning farmatsiyasi asosida m usulm on Sharqida paydo
b o i g a n yangi farmatsiyaning shakllanishiga yakun yasadi. Tabobatda
sano, kofur (kam fora), rovoch, ta m rh in d iy (H in d xurmosi) kabi
dorilarning ishlatilishi, asal o ‘rnida k o ‘p dorilarning q and (shakar)
asosida tayyorlanishi ha m Ibn Sinoning xizmatidir. U ning dorivor
o bs im lik la r n i y ig ‘ish , s a q la s h , q a y ta ishlash u su lla ri h o z irg i
dorishunoslikdagi usullarga juda yaqindir. Dori tayinlashda bcm om ing
mizoji (issiq, sovuq, h o i , q u ru q ), yoshi, iqlim sharoitini hisobga
olish zarurligini t a ’minlaydi.
Ibn Sinoning tibga oid yozgan asarlarining 30 dan o r ti g l bizgacha
yetib kelgan, ularning orasida «Q onun» kabi tibbiy ensiklopediya
bilan bir q atorda, tibning ayrim nazariy va amaliy masalalariga
b a g ls h l a n g a n turli hajm dagi «U rjuza fi-t-tibb» («Tibbiy urjuza»),
« D a f al-m adorral-kulliya an-al-abdon al-insoniya» («Inson badaniga
yetishgan barcha zararlarni yo‘qotish»), «Kitob al-qulanj» («Qulanj
h a qida gi kito b » ), « M a q o la f i- n -n a b z » ( « T o m i r urishi h a q id a
m aqola»), «Risola fi-1-boh» («Shahvoniy q u w a t haqida risola»),
«Risola fi tadbiri al-m usofirin» («Safardagilarning tadbiri haqida
risola»), «Risola fi xifz as-sihha» («S ogliqni saqlash haqida risola»),
«Risola fi-s-sikanjubin» («Sikanjubin haqida risola»), «Risola fi-1-
fasd» («Qon olish haqida risola»), «Risola fi-1-hindabo» («Sachratqi
ha q id a risola») kabi risolalari ha m bor.
Sulton Ali tabib X urosoniy «Kasalliklarni davolash b o kyicha
q o l l a n m a » (« D a stu r al-iloj») asari bilan hirotlik tabib M u h a m
m ad ibn Y u su f Yusufiy al-H araviy h am q a to r tibbiy asarlari va
am aliy ishlari bilan, A bdulg‘oziyxon ibn Arab M u h a m m a d x o n
X orazm iy m u h im tibbiy asarlari, ju m la d a n , «Inson u c h u n foydali
dorilar» (« M a n o fi’ al-inson») asari bilan XV—XVI asrlarda tabobat
ilmini rivojlanishiga katta hissa q o kshdi.
Do'stlaringiz bilan baham: |